Душан Үлмҗ

Рувики-с
Эмч Душан Үлмҗ

Душан Үлмҗ (Эрктнә улсин Гайдуков әәмгин Өргҗх һазр — 1974 җилин хавр, Хальмг муҗин эрүл-менд харлһна салврин һардач, 1920-әд җилмүдин өлсклңгин эсргү онцха комиссин ахлач, Хальмг АССР-ин Улсин эрүл-мендин комиссар, РСФСР-ин ачта эмч.

Намтрнь

Баһ наснь

Хальмг эмч, бичәч болн хальмгудын заңшлта бәәцин судлач Душан Үлмҗ Астрахань муҗин Эрктнә улсин Гайдуков әәмгин Өргҗх гидг нертә һазрт заһс аңнач Манҗин Бөгән Душа гидг күүнә угатя өрк-бүлд ах-дү нәәмнд ууһн көвүн болҗ төрҗ һарв. Бичкнәсн авн гемтә, күчн-чидл уга болсн бәәҗ. Эк-эцкнь баячудт заргдад, көдлмш кеҗ йовтл, күүкдинь ээҗ асрдг бәәҗ[1]. Тер бальчр баһ насна цагас эрдм-сурһульд соньрхҗ йовдг болв. Энүнә тускар Душан Үлмҗ эврә бичсн үгдән:

Намаг бичкн бәәхд Бурмба гидг нертә ээҗинм элгн манад ирдг бәәҗ. Тер ондин харнда, цаас авад йовдг бәәҗ. Тер цаасн деер зәрмдән нег юм бичәд бәәдг бәәҗ. Терүг йовсна дару гер дотр бәәсн әмтн терүг ик сурһульта, һарарн болхас биш, тедү уга көләрн чигн бичдг күн бәәсн гиҗ келдг бәәҗ. Би ик соньрхҗ, бас бичхиг күсдг бәәсәр ю чигн алдлго кицәҗ, эднә күүндвриг чиңндг биләв. Би нег нәрхн мод хурцлҗ, хәәснә өөр сууһад, тәмкин цаасн деер хәәснә көөһәр мааҗҗ зурдг биләв. Күн нанд харшллго бәәхлә, кедн цагтан цаас зурҗ суудг биләв.

Душан Үлмҗ. Эврә архивин темдглл.

Душан Үлмҗ ууһн көвүн болад, хамг күчр-күнд көдлмш болн ардаснь өсчәх ах-дүүнрән асрх кергтә бәәҗ. Тер цагт угатя хальмгуд болн теднә күүкд харһнад, өлсәд йовдг бәәҗ. Цуг эн зовлңгиг зовлң гиҗ үзлго, Душан Үлмҗ сурһуль сурх ухан-санаһан алдлго йовад, эцк-экәсн сурһульд йовулхиг эрәд сурдг бәәҗ. Нег өдр эцкнь тесч ядад, көвүһән дахулҗ, терүг сурһульд орулхар одв. Сурһулин гернь Эрктнә улст биш, хам-хоша бәәсн Яндһа-Мацгин улсин Долвң гидг селәнд бәәсн бәәҗ. Тенд күрәд ирҗ, Үлмҗ сурһульд орв. Тер цагт сурһульд Татьяна Дмитриевна Юркова гидг нертә күн багшлҗ йовҗ. Эннь Үлмҗин түрүңк багш болв[2]. Баһ зергин сурһулиг йилһән сән темдгәр төгсәҗ, Душан Үлмҗ Астрахань балһсна Хальмгин сурһульд орв. Эн сурһулиг Хальмгин олн-ниитин мөңгәр теткдг бәәсн бәәҗ. 1905 җилд йилһән сән темдгәр Хальмг сурһулиг төгсәһәд, мөн җилин намрар Астрахань балһсна залусин гимназьд орв.

Көдлмшнь

Хальмг гимназин һурвдгч әңгд сурад йовхд нег му йовдл учрв. Эцкнь ээмин ясан хуһлҗ, һарнь хагсад, медрмҗ уга болхла, көдлдгән уурв. Үлмҗнь ууһн көвүн болад, өрк-бүлән асрх болв. Тер цагас авн Үлмҗин сурһуль сурх күслнь бүтшго гиҗ ик сана зовҗ бәәв. Зуг нег күүнә селвгәр Душан Үлмҗ Хальмг Улс Һардх һазрт одад, көдлмш хәәҗ сурхлань, бичг бәрмт буулһҗ бичх үүрг түүнд даалһҗ. Дарунь нег ахлач терүг көвүндән багш болһҗ авв. Тер хойәр көдлмшәс олсн мөңгнә икңкинь Үлмҗ өрк-бүлдән йовлҗ, сурһулян цааранднь сурдг болв. 1910 җилин май сард Душан Үлмҗ әәмгин бичәч гидг көдлмш олв[3].

1912 җилд Душан Үлмҗ Эрктнә улсин Гайдуков әәмгин бичәч болҗ көдлв.

Тер цагт би ик көдлләв, амрлт меддго биләв. Иигҗ көдлх тусм би бийән улм серглң, көдлсг болн эрч күчтә гиҗ меддг биләв.

Душан Үлмҗ. Эврә архивин темдглл.

1913 җилд Душан Үлмҗ Астрахань балһсна гимназиг төгсәҗ авв. Хөөннь агрономч болхар седҗәсн Үлмҗин иргчинг шиидх арһ һварч ирв. Астрахань муҗин һувр шаңһа мөңгәр түүнд эмчин сурһуль сур гиҗ йовулв. Эврә мөңгн угаг медәд, Душан Үлмҗ эмчин сурһуль сурхар зөвшәрҗ, Саратов балһсна Деед сурһульд орв. Тенд сурад бәәсн цагт 1916 җилин май сарин 16-нд Үлмҗ Душан Эрктнә эмчллһнә бүсин фельдшер гидг көдлмшт орад, көдлҗ бәәв. Эмчин сурһулян төгсәһәд, Харухса, Эрктнә болн Ик Цоохрин улсин эмнллһнә бүсин эмч болҗ көдлв. 1917 җилд хальмг улсин хойрдгч хургт Земство гидг нертә засгин һазрмуд бәәһүлгдхд, Душан Үлмҗ терүнә гешүн болҗ суңһгдв. Иргнә дән эклхлә, Душан Үлмҗ эврә бичкн эмнлг нееҗ, шавтсн цергүдиг эмнҗ бәәв. 1920 җилд Эрктнә улс Душан Үлмҗиг Чилгр гидг селәнд болсн Негдгч Цуг Хальмгудын Хургт гешүн болһҗ йовулв. Эн хург деер Душан Үлмҗ Хальмгин Күцәгч хораһин президиумд суңһгдҗ орв[4].

1921 җилин май сарин 21-нд Душан Үлмҗ Эрктнә улсас Өөрдин зәңг» гидг нертә седкүлиг ясч бәәв. Эн цагт Душан Үлмҗ судлл-шинҗллин көдлмшән эклҗ, хальмгудын сеҗг, хуучн буру үзлин тускар олн материал барлҗ һарһад бәәв[5].

1921 җилин май сарас авн 1928 җилин август сар күртл эмч Душан Үлмҗ Хальмг муҗин эрүл-менд харлһна салвриг толһалҗ бәәв. Тер цагт Иргнә дән дуусҗ, Хальмг теегт өлсклң эклв. Эмч Душан Үлмҗ Өлсклңгин эсрг онцха комиссиг толһалв. Түүнд эсргцх керг-үүлд шунмһа кевәр орлцҗ, олн хот-холын гермүдиг, эмнлһнә болн хот уух һазрмудыг болн бийән уһаҗ хондг һазрмудыг олн кеҗ неесн болдг. Эмчин зүткләр Хальмг Таңчд 1924 җилд вендиспансер, 1925 җилд күүкдин болн гергчүдин консультац, 1926 җилд Лола гидг селәнд садв гемәр гемтсн улсин эмнлг неегдв[6].

1926 җилд эмч Душан Үлмҗ Сәклһин шүүх-зарһин ахлач болҗ суңһгдв. 1928 җилд Әәдрхнд эмчин түрүңк дегтрнь «Хальмгудын хор-көнәлтә йосн заңшл, мухр сүзг болн теднә эсргү темцл» (Вредные обычаи и суеверия у калмыков и борьба с ними) гидг нертә орс келәр бичсн үүдәвр болҗ. Тер дегтрин өмнк үгд эмч иигҗ бичв:

Мини зөрлһ болхла, хальмгудын мухр сүзг, йосн-заңшлын мөн чинриг бичкнәр чигн медх болмҗиг олһх бәәсн деерән, һоллгч күслнь Хальмгудын дунд делгрсн үзлин эсргү темцлд суртл ухулһин көдләчнрт бичкнәр чигн удрдмҗ өгх йовдл билә...[7].

1928 җилин август сарас авн 1930 җил күртл Дорд-Иҗлин бүсин эрүл-менд харлһна һазрин ахлачин дарук болҗ, хөөннь 1935 җил күртл Дорд Иҗлин муҗин Күцәгч хораһин Тергүлгчин хаҗуд Хальмгин Автономьта муҗин төләлгч болҗ көдлв. 1935 җилд Хальмг Автономьта муҗ Хальмг Таңһч болхд, Хальмг Таңһчин түрүңк Эрүл-менд харлһна Улсин комиссар болв[8].

Хавчлһнь

1937 җилин август сард Сталина цөллт Душана Үлмҗд күрсн болв. Эмч көдлмшәсн көөгдҗ, намин гешүн болҗ уурад, дарани зүүл әңгәр бурудхҗ одв:

  1. Зөвллтиин эрк медлд хәр улсла хәрлцсн;
  2. Дегтр, үүдәврмүдтән буржуан болн үндсркг үзлиг хууль бишәр невтрүлсн;
  3. Серго Орджоникидзег оршахд орлцхиг төртән авлго һарад йовҗ одсн[9].

Зөвллтин йосар хавчгдсн эмч бәәсн герәс көөгдәд, сардан шат дор бәәсн бәәҗ. Гер-бүлән хамһалхин төлә эмч тедниг Әәдрхнүр, хадм экүрн йовулв. Тер бийнь эмчиг цөллсн уга. 1938 җилд эмч Душан Үлмҗ Хальмг Таңһчас һарад, Әәдрхнд одад, тенд эмч болҗ көдлв. Тиигв чигн, эмч эврә нәәдвр уга бәәдлин шиидвриг уга кеҗ, сән нериг цаһадхх иткл нәәдврән алдсн уга. Әәдрхнд бәәхдән Душан Үлмҗ Москвад кесг дәкҗ одад, шудрһ йос тогтахиг кицәҗ бәәв. Тиигәд бәәтл, 1941 җилд дән эклв. Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт Эмч Душан Үлмҗ Әәдрхн балһсна Клиникин негдгч больницд, Госпиталин терапийин ординатор болҗ көдләд, нертә эмч болҗ алдршв[10].

1943 җилд цуг хальмгудыг хураһад, Сиврин киитн һазрт тууһад цөллх цагт Душан Үлмҗ өрк-бүлтәһән Красноярск муҗин Ужур селәнд тусв. Дарунь Дорд Ингаш гидг селәнд нүүлһгдәд, тер селәнә Амбулаторин Душан Үлмҗ ах эмч болҗ, 1947 җил күртл көдлв. Сиврт йовх хаалһд эмч Әәдрхнә хальмгудла хамдан вагонд йовҗ, гемтсн әмтнд туслҗ бәәв. Теднә вагонд зууран күн өңгрсн уга. Эмчин гергнь орс болад, туугдх биш болв чигн, күүкдән авч залуһан дахад, хальмгудла хамдан хальмгудын зовлң хуваҗ үзсн болв. Сиврин Красноярск муҗд 1947 җиләс авн Арёмовск гидг нертә балһснд санитарн инсәектор болҗ бәәв. Красноярск муҗд эмчин өрк-бүл 1964-гч җил күртл бәәсн болдг. Хальмг Таңһч серггдәд ирхлә, эмч өрк-бүлән дахулҗ Элст балһснд ирәд, Хальмг Таңһчин поликлиникд терапевт болҗ көдлв[11].

Цаһадхснь

1956 җилин июль сарин 7-нд Хальмг АССР-ин Улсин комиссармудын дарһ Пүрвән Анҗуриг цаһадхҗ авхла, түүнлә хамдан көдлсн Душан Үлмҗ бас нерән цаһадхх керг-үүлиг эклҗ үүлддг болв. Намд (партьд) хәрү орхар седәд, КПСС-ин Хальмг обкомд бичг бичхләнь, хәрү уга болад бәәв. Тер бийнь, 1938 җилд Элст балһснас Әәдрхнүр һарад одхлань, дарунь Сиврт туугдхлань, чуг һар бичмлән алдсиг медәд, терүг хәәҗ бәәв. 1967 җилд бичсн һар бичмлнь олдв. Олдсн цаасндан байрлад, эмч Душан Үлмҗ терүг шинәс барт белдхәр седв. Зуг, наснь өндр болҗ, бийнь гемтҗ бәәсн учрар эн керг-үүлән күцц бүтәҗ чадсн уга[12].

1973 җилин апрель сарин 27 гемтснә учрар эмч көдлмшәсн һарч, улсин теткврт орв. 1974 җилин хаврин сард эмч сәәһән хәәв[13].

Өрк-бүлнь

1921 җилин хаврар Эрктнә улсас Әәдрхнд һарад көдлх цагт эмч Душан Үлмҗ фельдшер мергҗлтә Александра Леонтьевна Подушкина гидг нертә күүкнлә таньлдад, дулн хәәрләд, 1927 җилд хамдан өркән өндәлһв. 1928 җилд Нелли гидг нертә күүкнь һарв. Хөөннь Саратов балһчнд эмч көдлҗ йовхд, 1930 җилд Тамара нертә күүкнь һарв. Хальмг Таңһчур хәрәд ирхләнь, 1937 җилд Александра нертә күүкнь һарв[14].

Хальмгудыг Сиврт тууһад һарһсн цагт эмч Душана Үлмҗин хамд экнь күүкндән бичә киитн һазрт од, орс күүг Сиврүр тууҗахш гиҗ келәд бәәсн бийнь, Александра Леонтьевна тер үг соңслго, залуһан дахад, бичкн күүкдән авад һарад одсн болдг. Александра Леонтьевна Душан туугдсн хальмгудын зовлңгиг күцц медҗ, хальмгудла хамдан әмн-насан әрвүллго көдләд йовҗ, күүкдән өскҗ йовсн күн бәәҗ[15].

Үүдәврмүднь

Эмч Душан Үлмҗ олн җилин турш хальмгудын йос-заңшл, авг-бәрц, йослл-үүлдвриг судлҗ йовад, хүрмин болн өрк-бүлин, йиртмҗ-бәәһлин болн аң-адусна туск үзл, хальмгудын мухр сүзгин чигн тускар олн бодта материалыг хураҗ авч. Тер хурасн материалмудан эмч «Хальмгудын хор-көнәлтә йос-заңшл, мухр сүзг болн теднд эсргү темцл» (Вредные обычаи и суеверия у калмыков и борьбва с ними) гидг нертә дегтр барт белдв. Бас нег бичҗ бүтәсн үүдәврнь «XIX-гч зун җилин сүл — XX-гч зун җилин экн үйин хальмгудын заң-заңшл, заң-үйл болн улмҗлл» (Обычаи, обряды и традиции калмыков в конце XIX — начале XX вв.). Төрхәрә билгтә, олмһа ухата болн арһ-күчтә күн болад, тиим һар бичмл бүтәсн деерән Душан Үлмҗ келвр болн шүлг бичдг күн бәәҗ. Түүнә түүрвсн «Мана цагин түүк» (Быль наших дней), «Тег» болн нань чигн шүлг, келврмүд бәәнә[16].

Шаңнлнь

Үзсклңтә, шудрһ көдлмшин төлә Душан Улмҗ «Күндтә темдг» одар, «Төрскән Харсгч Алдр Дәәнә эр-зөргин төлә» болн «В.И. Ленинә мендлснә 100 жилин өөнд зөрүлсн эр-зөргин төлә» медальмүдәр шаңнгдв. Ниигмин эрүл-мендиг хамһалх керг-үүлд орулсн ик тәвцин төлә ЗХУ-ин Деед Зөвллин Тергүлгчнрин 1965 җилин ноябрь сарин 30-гч өдрин Зәрлгәр түнд «РСФСР-ин һавьята эмч» гидг күндтә цол олһв[17].

Ном-зү болн холвас

  1. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 13-17
  2. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 17-19
  3. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 23
  4. ↑ Мечтал стать агрономом, а стал врачом, ученым-этнографом
  5. ↑ Мечтал стать агрономом, а стал врачом, ученым-этнографом
  6. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 30
  7. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 30
  8. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 31
  9. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 31
  10. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 32-33
  11. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 33-34
  12. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 35-36
  13. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 36
  14. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 30-31
  15. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 30-31
  16. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 30
  17. ↑ Душан У.Д. Избранные труды. Сост. Батыров В.В., Шараева Т.И. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 30
"https://xal.ruwiki.ru/w/index.php?title=Душан_Үлмҗ&oldid=134958" халхас авсн