Дөрвн өөрдин түүк (Баатр-Увш Түмн)
| Дөрвн өөрдин түүк | |
|---|---|
| Хошуд нойн Баатр-Увш Түмнә түүрвсн Дөрвн өөрдин түүк | |
 Хошуд нойн Баатр-Увш Түмнә түүрвсн «Дөрвн өөрдин түүк», Әәдрхн, 1860 җ. | |
| Талдан нерд | Сказание о Дербен Ойратах, составленное хошутским нойоном Батур Убаши Тюменем |
| Түүрвәч | Батур-Убаши Тюмень |
| Төрлнь | Түүкин бичг |
| Эк бичгин келн | Хальмг келн |
| Экн кевлгдснь | 1819 |
Дөрвн өөрдин түүк
Дөрвн өөрдин түүк (Хошуд нойн Баатр-Увш Түмнә түүрвсн XIX зун жилин экн үйин Хальмгин түүкин урн зокалын дурсхл, өөрд-хальмгуд дундд зун жилмүдин әмдрлиг дүрслсн урлгин бүтәл.
Түүкнь
«Дөрвн өөрдин түүк» гидг нертә бүтәлиг 1819 җилд Хальмг Баатр-Увш Түмн бичҗ. Түүкиг бичх һол зөрлһнь Түмн нойдын өнчллин эркиг батрулх, түүнә гер-бүлин түүкиг бүтәх йовдл бәәв. Эн бүтәлнь дундд зун җилин үйин Хальмгин бичәчнрин түүкин шинҗ-чинртә бүтәлмүдт зөрүлгдсн бичг болна. Баатр-Увш Түмн мөн XVIII-гч зун җилин экнә хаһст Һавң-Шарвин Чиңгс хаанас һарлта болхиг батрулхин төлә амн болн бичгин эк сурвлҗсиг суңһн авч, зөрүдәр бийдән тохрсн бүтәлд бийдән тустаһар орулҗ бичсн бәәдг.
«Дөрвн өөрдин түүкин» эк һар бичмлнь алдгдсн хойр хүв бәәсн бәәҗ. 1860 җилд моңһлч эрдмтн Санкт-Петербургин ик сурһульд зөрүлн кесн бүтәлин хуулвр хадһлгдн үлдҗ. Георгий Лыткин эн хуулвриг «Хошуд нойн Баатр-Увш Түмнә түүрвсн Дөрвн өөрдин түүк» гидг нерәр нерлҗ. 1859-1860 җилмүдт Георгий Лыткин эн бүтәлин орчулһиг «Астрахань муҗин медә» (Астраханские губернские ведомости) гидг өдрин соньнд орс келнд орчулҗ барлад һарһв (1859 җилин № 43, 47 - 50; 1860 җилин № 11 - 13). 1860 җилин сүүләр мөн тер орчулһиг Астраханьд тусдан дегтр болһҗ барлв.
1885 җилд «Дөрвн өөрдин түүк»-иг А.М. Позднеев «Әәдрхнә хальмгудын түүкин урн-зокалын дурсхлмуд» гидг нертә дегтрт барлв[1].
1959 җилд Көк Хотд «Дөрвн өөрдин түүк» гидг зокалыг чолун үзгәр барлв. 1976 җилд Улан Баатрт «Тод усэгийн дурсгалууд» нертә дегтрт латин үзгәр һальглсн кевлл барас һарв.
1969 җилд Георгий Лыткинә орчулсн «Дөрвн өөрдин түүк»-иг багтасн Бадмин Андран «Хальмгин түүк, урн зокалын дурсхлмудын орс орчуллһс» гидг дегтр Элст балһснд барас һарв.
Хальмг келәр «Дөрвн өөрдин түүк» 1975 җилд Хальмгин келн, утх-зокал, түүкин эрдм-шинҗлһәнә күрәлңгин 12-гч бичгин седкүлд барлгдв[2].
Дарунь тод бичгәс халмьг келнд буулһҗ авсн хүвлврнь Бадмин Андран «Сарин герл» гидг дегтрт (1991)[3] болн «Лунный свет» гидг дегтрт (2003)[4] орс келнә орчулһнь барас һарв.
Һазадын орн-нутгт болхла, 2002 җилд Моңһлын эрдмтн, өөрдин түүк судлач Надмидын Сүк-Баатр «Өөрд моңһлын түүктә холвгдх сурвлҗ бичгүд» (ойрад монголын түүхэнд холбогдох сурвалж бичгүүд) гидг нертә һурвн ботьта судллыг барлҗ һарһхд, III-гч ботьд олн өөрд-хальмгудын сурвлҗ бичглә хамдан Баатр-Увш Түмнә «Дөрвн өөрдин түүкиг» барлҗ һарһв[5].
Дарунь Надмидын Сүк-Баатр эрдмт «Тод номын герл» гидг нертә Төрин биш бәәһүлһ неегчнрин негн болад, «Biblitheca oiratica» гидг нертә эрдм-шинҗллһәнә цуврлыг үүскҗ һарһхд II-гч ботиг «Баатар Увш туурвисан дөрвөн ойрадын түүх оршив» гидг нерәр нерлҗ, дотрнь сүүлин цагин цуг судлсна ашгудыг, кирилл үзгәр буулһсн бүтәлин хүвлвр болн түүнә тод бичгәр бичсн эк бичгиг орулҗ, һарһв[6].
Тодрхаллт
«Дөрвн өөрдин түүк»-нь 1788 җил күртл хальмг улсин хамгин һол-чухл үүл-йовдлмудын товчиг җилин дараһар эклҗ темдглсн бәәнә. Эн җилин дараллд түүкин хату даралл уга болна. Баатр-Увш Түмн эврә зокалд өөрд «шар шаҗн» (Бурхна шаҗн) авсна тускар бичҗ, Моңһлын улсиг хату йилһҗ салһад бәәнә. Эннь хальмгудыг өөрд, хәрн моңһлчудыг халх моңһл гидг гиҗ темдглнә. Бас «Хальмг» гидг үгин тәәлвриг түрг сурвлҗд тулһурлад:
«Хальмг гидг улснь (хальмг гидг нериг нутг эвдрҗ салад, үлдснднь маңһд өгсн болв. Маңһдар үлдл гин үг) Зүн һар гидг әңг улсас үндслтә болна[7]».
Баатр-Увш Түмн Зүн һар, Дөрвд, Хошуд, Торһуд, Хөөд нойдын угин бичгиг өгхдән зөвкн Хөөд, Хошуд нойд Чиңһс хаанас һарлта гиҗ медүләд бәәнә. Бичәч эврә Хөөд, Хошуд өвк-деедс, түүнә гер-бүлин нердлә холвата түүкин бәрмтмүдиг делгрңгү бичсн бәәнә.
Һарцгнь
Баатр-Увш Түмнә «Дөрвн өөрдин түүк»-нь 19 бөлгәс тогтҗ бәәнә.
- Оршл кесг
- Торһуд хад-нойдын уг
- Хошуд хад-нойдын уг
- Зүн Һарин нойдын уг
- Дөрвн өөрдин цаазын бичг
- Дөрвн өөрд гидг нутгиг түрүн удрдҗ ном эклҗ үзүлсн бөлг
- Өөрд түрүн төөн болхиг удрдҗ зокасна бөлг
- Дөрвн өөрдин хад, нойдуд өгүлсн зәрлг күцлдснә бөлг
- Дөрвн өөрдин ач иктә күүнә ачиг тус бишәр хәрүлсн бөлг
- Хәр дөрвн өөрд хад-нойд алвтан өскҗ әрвҗүлсн бөлг
- Хәр дөрвн өөрдин хад-нойд алвтан уга-яду теҗәл уга цагтнь асрҗ, теҗәл олҗ өгснә бөлг
- Хәр дөрвн өөрдин хад-нойд көвүдтән ямр кевәр өнч өгснә бөлг
- Төгсклин шүлг
- Моңһл нутгин түүк
- Хөөдин нойдын уг
- Дөрвдин нойдын уг
- Шар шаҗнд хор-тодхр үүскх Төвдт зурһан ээмнлин церг ирҗ, түүг кен дарсн бөлг
- Хәр дөрвн өөрдин цецн хан-нойд көвүдин өнчин туск зө күүнлдснә бөлг
- Дөрвн өөрдин нег хөөдин хад Чиңһсин йозур Йовһн мергнәс нааран салсн хад-нойдын нерәдлг угин бичг.
Ном-зүнь
- История калмыцкой литературы // Дооктябрьский период. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1981. — Т. 1. — С. 245—251
- А. Бадмаев. Калмыцкая дореволюционная литература, Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 1984 г., стр. 75 — 82.
- А. Бадмаев. Лунный свет: Калмыцкие историко-литературные памятники, Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 2003, стр. 119—123, ISBN 5-7539-0471-8.
Темдглл
- ↑ Позднее А. М., Памятники исторической литературы астраханских калмыков, СПб, 1885, стр. 49 — 90
- ↑ Вестник № 12, Калмыцкий НИИЯЛИ, Элиста, 1975, стр. 32 — 49
- ↑ Сарин герл. Хальмг литературин дурсхлмуд (XIII-XX җилмүдин эклц. Орчулснь Бадмин Андрей. Элст. Хальмг дегтр һарһач. 1991.)
- ↑ Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники. Перевод с калмыцкого, редактор-составитель А.В. Бадмаев. Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 2003
- ↑ Ойрад монголын түүхэнд холбогдох сурвалж бичгүүд. Эмхтгэж, тод болон худам монгол бичгээс кирилл бичигт буулган, тайлбар хийсэн На. Сүхбаатар. III боть. Улаанбаатар, 2002 он. 130-210 хх.
- ↑ Баатар Увш туурвисан Дөрвөн ойрадын түүх. Biblitheca oiratica, II боть, Уланбаатар, 2004
- ↑ Сарин герл. Хальмг литературн дурсхлмуд (XIII-XX җилмүдин эклц). Орчулснь Бадмин Андрей. Элст, Хальмг дегтр һарһач, 1991 җ. 199 х.