Дөрвн өөрдин түүк (Һавң Шарв)

Рувики-с
Выверенная статья

Дөрвн өөрдин түүк — XVIII-гч зун жилин экн хаһсин Хальмгин түүкин урн зокалын дурсхл, Хальмгин дундд зууна үйин әмдрлиг дүрслсн, тэднә түүк, сойл, угсатна зүүһин яңз бүрин медәллиг аһулсн сурһлын бүрдцтә урлгин бүтәл, мана үйд күрсн хамгин чухл болн соньрхлта зокал.

Түүрвәчин туск медән

«Дөрвн өөрдин түүк кемәх оршв» гидг нертә XVIII-гч зун жилин экн хаһсин бүтәлин түүрвәчнь эмч Һавң Шарвнь (тиб. ངག་དབང་ཤེས་རབ, Wylie: ngag-dbang shes-rab) ик ухата, сән эмчин сурһульта, хальмгин XVIII-гч зун җилин экн үйд онц бәәр сүүр эзлҗ бәәсн күн санҗ. «Дөрвн өөрдин түүк» гидг нертә бүтәлин сүүлин мөрт бичсәрнь үзхлә, Өөрд, хальмгин хан, нойн, зәәсңгүдин тууҗ-түүкин тускар ик үнтә, олн талта медәллиг олҗ авснь Хальмгин хан-нойдудла өөрхн бәәсиг герчлҗ бәәнә. Хальмгин хан-нойдуд Һавң Шарвин түүкин бүтәлин һол экн-сурвҗ болҗ бәәнә. Теднә амнас соңссн үгиг цаасн бичҗ авад, түүнәс оңдан нернь эс медгдх бичгин экн-сурвлҗиг чигн ашглҗ, эврә бүтәлән зокасн бәәнә[1].

Дөрвн өөрдин үгин йосна төләд
Келнә чимг гидг ик ширәд эркшл тогтсн Губаң-лам,
Тавн ухана Орч гелң эмч — тер хойрас гегәнәс
Хуң-тәәҗин йовдл сонсад,
Судр-тәрнин номин эзн Алдр Һавҗ
Күчни күрд орчулгч хаани хатн Дорҗ-Равдн —
Тер хойрас өөрдин олн нойдудын үйиг сонсад,
Кизәр орна шар махлан эзн
Аюка-хаана гегәнәс ов-тов сонсад,
Бас бус өөрдин олн хууч меддг күүнәс
Тус-бүр сурсн негнд һуульдхҗ,
Һал моһа җилин арвн хойрдгч сарин
Пүрвҗав учрсн өдрт эмч Һавң Шарв бичв[2].


Эмч Һавң Шарвин туск медән баһ бәәнә. Эн төгсклин шүлгиг нәрн шинҗләд бәәхлә, «Дөрвн өөрдин түүк кемәх оршв» гидг бүтәлиг Һал моһа җилд бичснә бәрмт ашглхла, эннь 1737 җилд бичәтә бәәснь һарч ирнә. Тиимәс Һавң Шарв эврә бүтәлән Хальмгин хаант улсин кецү-күнд үйд түүрвҗ. Эн цагт Аюка хан насан барсна дару хаана ширәг эзлхин төлә хальмгин дотад мөрглдән болв. Нань Һавң Шарвин туск медән маш ховр бәәнә. Зәрм номт-эрдмтнрин үзләр эмч Һавң Шарв Зүн Һарин нутгт төрҗ һарад, тенд сурһуль сурч тахшлад, Хальмгин хаант улст ирҗ бәәсн күн[3]

Дөрвн өөрдин түүкин судллһн

«Дөрвн өөрдин түүк кемәх оршв» гидг нертә бүтәл XVIII зун жилпс авн номтнрт медгдҗ бәәнә. Хамгин түрүнд П.С. Паллас 1776 җилд эврә бүтәлдән хурасн аһулһинь хальмгудас сурч, тодруҗ авад бичв. Хөөннь бичгнь Ю. Лыткин «Материалы для истории ойратов» 1860 җ., архимандрит Гурий, А.М. Позднеев болн нань чигн судлачнр өргнәр керглҗ йовв чигн, эк бичгәрн болн орс келнә орчуллһарн барлсн уга[4]. Хальмг номт Бадмин Андра «Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе» [5]гидг нертә дегтртән болн «Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники»[6] эн муухн орс келнә орчуллһиг авч кевләд, номтнрин эрглтд орулсн болдг.

Түүрвәчин эврә һарар бичсн һар бичмр олдад уга, болв чигн хойр һар бичмр тод үзгәр, хойр һар бичмр худм үзгәр бичгдсн дөрвн ширкг текст бәәнә. Тод үзгин нег ширкгнь Санкт-Петербургин Ик сурһулин номин саңгин өөрд-хальмгудын дурсхлмудын фондд хадһлгдҗ бәәнә, бас негнь Санкт-Петербург балһсна Шинҗлх ухана Академин Дорд үзгин институтын дурсхлмудын фондд хадһлгдҗана.

Эн түүкиг номтнр XIX зун җилмүдин хойрдгч өрәләс авн меддг, хальмг улсин түүк шинҗлҗ йовхдан ик керглдг бәәсн мөн. Болв чигн, ода күртл эн бүтәл орс келнд орчулгдҗ барлгдад уга бәәҗ. Хамгин түрүн Һавң Шарвин түүкиг Г.С. Лыткин олҗ авад, номтнрт зарлад, орс келнд орчулҗ авсн бәәҗ. Зуг Лыткин орчуллһан барлад уга. Бас негн орчуллһн тодргдад уга күүһәр кесн болад, өдгә цагин номтрин эрглтд керглгдҗ бәәнә[7]. Эн орчуллһиг Бадмин Андра багш «Калмыцкие литературные памятники в русском переводе»[8] гидг нертә дегтртән болн «Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники»[9] гидг зерг хойр дегтрт барлҗ һарһв.

Моңһл номтнр болхла, Һавң Шарвин бүтәләр соньмсад, урн-үгин дурсхлын текстиг бүклднь тод үзгәр барлҗ һарһв[10].

Дөрвн өөрдин түүкин аһулһнь

«Дөрвн өөрдин түүк» гидг нертә бүтәл җил-цангин даралл биш, седвчлсн бөлгүдәр тогтагдсн, һол аңхарлнь хан-нойдын уг-йозурын бичг, хоорндк холва-залһлдань, теднә товч шинҗ-чинр, теднә кесн керг-үүлин, йовдлын әәлддсн әәлдхл болн нань чигн соньн медән тусхагдсн бәәнә. Бүтәлин аһулһнь иим:

  • Өөрд-моңһл хойрин үүсл-һарл, йилһл болн дөрвд зүн һарин үйин уг;
  • Моңһл өөрд йилһрсн үй;
  • Өөрдин нойдын зөвтә зәрлг болсна үй;
  • Өөрдт ачта күүнә ачиг эс һарһсна үй;
  • Дөрвн өөрдин нойдудт нутган алдсна гем бичх үй;
  • Дөрвн өөрдин нойдут көвүдтән өнч өгснә тускар;
  • Дөрвн өөрд сәәтр эзлн бәрсн нойдудын үй;
  • Өөрд Дала-хун тәәҗин йовдл;
  • Өөрд Аюка хаана йовдл;
  • Дөрвн өөрднин нойдуд кирән медснә үй;
  • Зокагчин төгскл шүлг.

«Дөрвн өөрдин түүк» гидг бүтәлин тускар

Орс моңһлч, академич Борис Владимирцов эмч Һавң Шарвин «Дөрвн өөрдин түүк» гидг бүтәлин тускар иигҗ бичсн бәәнә: «XVIII-гч зун җилин Хальмгин түүк-зүүһин бүтәлмүдәс хамгин чухл болн соньрхлтань Һавң Шарв гидг эмч гелңгин «Дөрвн өөрдин түүк» болна. Иҗл мүрнә хальмгуд Өөрдин түүкин һурвн бүтәләр төрлктнә урн зокалан байҗулад, теднәс хамгин сәнь — XVIII-гч зун җилд бичсн Һавң Шарв ламин түүкин зокал болҗ, өңгрсн үйин туульсин седкл-сана, үзл-бодл күчтә нөләлсн бүтәл болҗана»[11].

Эмч Һавң Шарвин әмд күүндәнә келәр бичәтә болсн «Дөрвн өөрдин түүк»-нь кедүхн түүкин бүтәлд тоолгддг болв чигн, сурһлын, сурһн күмҗлин бүрдцтә цуг түүкин жанрын урлгин бүтәл болхнь дамҗг уга. Эннь XVIII-гч зун җилин Хальмгин урн зокалын түүк болн утх зокалын дурсхл болҗахнь лавта.

Холвас

  1. ↑ Бадмаев А.В. Лунный свет. Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 2003. С. 80
  2. ↑ Бадмин Андра. Сарин герл. Элст. Хаьмг дегтр һарһач, 1991. 183 х.
  3. ↑ Сүхбаатар На. Ойрадын түүхэн сурвалҗ бичиг. Улаанбаатар, 2000, 126 х.
  4. ↑ Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники. Сост. и редактор А.В. Бадмаев. Элиста, 2003. с.81
  5. ↑ Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе. Сост. и редактор А.В. Бадмаев. Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 1969
  6. ↑ Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники. Сост. и редактор А.В. Бадмаев. Элиста, 2003. с.81
  7. ↑ Габан Шараб. Сказание об ойратах. Калмыцкая летопись
  8. ↑ Калмыцкие литературные памятники в русском переводе. Сост. и редактор А.В. Бадмаев. Элиста, 1969
  9. ↑ Лунный свет. Калмыцкие историко-литературные памятники. Сост. и редактор А.В. Бадмаев. Элиста, 2003.
  10. ↑ Corpus scriptorum mongolorum. Tomus V. Ulanbator, 1967
  11. ↑ Владимирцов Б.Я. Монгольская литература//Литература Востока: Сб. статей. Вып. I Ленинград, 1920. С. 114
"https://xal.ruwiki.ru/w/index.php?title=Дөрвн_өөрдин_түүк_(Һавң_Шарв)&oldid=130153" халхас авсн