Ик Цааз

Рувики-с

Ик цааз (1640 җилд Зүн Һарин Тарвһта гидг нертә һазрт болсн өөрд-моңһлын ик хургин цаг-үйд моңһл, өөрдин нойдын тогтасн Моңһлчудын хуулин һәәхмшгтә дурсхл, Зүн Һар, Халхин түүкин үнтә сурвлҗ бичг.

Түүкнь

«Ик цааз» эс гиҗ хальмг келнд делгрсн нерәр «Ик цааҗин бичг» гидг нертә хуулин бичгиг өөрдин болн моңһлын йозуртн нойд 1640 җилд Тарвһта гидг һазрт хурҗ тогтасн болдг. Нертә түүкч Илья Златкин эврә «История Джунгарского ханства» (Зүн Һарин хаата улсин түүк) нертә дегтрт бичхдән:

Эн хуульнь Моңһлын ниигмин дотад әмдрл, тер үйин һазад төрин бодлһин бәәдлиг аль-алиг медхд туста болн амр болсн негдгч зергллин экн сурвлҗ болна гиҗ келхлә, үлү болшго. Эн хуульнь феодалмудын дотад хәрлцәг зокцулх, хоорндын темцлин болмҗиг әрлһх гисн һурвн зөрлһд сүүрлҗ бәәнә: болзш уга һазадын аюлын эсрг темцхд күчән негдүлх; хәрлцән-тусллцан үзүлх; феодалын йосн-заңшл, хан-нойдын алвтыг эзлх эрк медлиг батрулх[1].

Номтын темдглснь зөв болҗ бәәнә. Күч авч, эврә орн-нутган өргҗүлн делгрүлҗ йовҗах манҗу улсин хаҗуд бәәдг Халх хан-нойд манҗула дәәлх дән өөрдҗәхиг медҗ, эн хургиг хурасн бәәнә. Урдк цагин түүкин дегтрмүдт зәрм цагт эн 1640 җилин хургиг өөрдин Эрднь Баатр Хуң-тәәҗин санаһар хурв гиҗ темдглдг бәәҗ. Өдгә цагин судлачнрин шинҗлн судлад һарһсн ниитллмүдәр үзхлә, эн хург Халх моңһлын Засгт хан Сувдь болн Түшәт хан Һомб Дорҗ хойрин санаһар хурсн бәәҗ[2].

Моңһлын болн өөрдин хурсн хург-цуулһн 1640 җилин сентябрь сарин экәр эклҗ хурв. Өөрдин Зая-пандитын тууҗ «Сарин герл» гидг дегтрт эн хург-цуулһна тускар иигҗ бичәтә бәәнә:

Тенд долан хошун моңһлын Засгт хан Улав Санҗн гидг элч илгәһәд, [Зая-пандитыг] залв. Тер лу җил [1640] һарад, моһа җилин моһа җилин [1641] цаһан сар дуусад, моһа җилин хаврт төмр Цорһас өөд болв.
Засгт хаанас Түшәт хан залв. Түшәт хаанас Маха-Самади-Цецн хан залв. Хөвтнмүдиг номар хаңһаһад, Долан хошуна һурвн ик хаана лам болв.
Тенд чигн Долан хошун, Дөрвн өөрд цуулһ цуулсн билә. Моңһлын Засгт хан, өөрдин хойр тәәҗ ахта бәәҗ.[3]

Эн медәһәс Монһл-өөрдин цуулһна толһачнр Засгт хан болн хойр өөрдин тәәҗ бәәҗ. Эн нерн уга хойрнь гидм болхла, Эрднь-Баатр Хун-тәәҗ болн хошудын Очрт тәәҗ бәәсн бәәҗ[2]. Түүк деер алдршсн эн цуулһн хошудын Очрт Цецн хаана нутгт, Тарвһтан Улан Бура гидг һазрт хурсн бәәҗ[2].

Тегәд Тарвһтан Улан Бурад Халх моңһлын Засгт хан Сувдь, Түшәт хан Һомб Дорҗ, Шола Цецн хаана хойр көвүн — Эрднь хуң-тәәҗ болн Дала хуң-тәәҗ ирв. Өөрдин йозуртн нойдас Көк Нуурас Гүүш хан көвүдлә, Иҗлин көвәһәс Хо-Өрлг көвүдлә, Дала-Баатр тәәшин көвүд, Зүн Һарин нутгас Эрднь Баатр Хуң-тәәҗ, Очрт тәәҗ, Теңгр төөн, Цецн нойн, болн нань чигн нертә, тоомсрта нойд ирв. Лам-гелңгүдәс болхла, Инзан ринбоче, Манҗушри хутгт, Амогашиди һурвн төләлв[4].

Өөрд-моңһлын Ик Цаазын тодрхаллт

Дөчн моңһл, Дөрвн өөрдин «Ик цааз» гидг хуулин тогтал бурхнд мөргх оршлас, эн цаазыг тогтах керг-үүлд орлцсн цуг хан-нойдын нердин жигсәлт болн мөн цаазын 197 кесгәс тогтна[4]. 1640 җилин моңһл-өөрдин Ик Цаазыг аһулһарнь шинҗлҗ үзхлә, 197 кесгтнь иим һол седвүд һарч илрнә:

  • Күүкдин эк-эцклә хәрцх керг-үүлиг хуулин дүрм-җурмар тогтах. Күүкд багшан, эцк-экән болн бийәсн ах наста улсиг күндлх йосиг зокцулҗ бәәнә.
  • Өрк-бүлин дотрк хәрцх керг-үүлиг хуулин дүрм-җурмар тогтах. Хадмуд берлә яһҗ хәрцх, бер өрк-бүләсн салад йовхла, ямаран эрктә бәәдгиг бас зокцулҗ бәәнә.
  • Хүрм кех йоснд хәрцх керг-үүлиг хуулин җурмар тогтах. Бер буулһхин төлә өгх-авхин эрк, инҗин кемҗә болн күргнә хәрү белг бәрүлх йосиг зокцулҗ бәәнә.
  • Өнч көрңг өвлх эрк, тер мет асрн хамһалгч, көвүчлҗ авсн эцк-экин күүкдән хамарх эрк болн эцк-эктәһән холвата күүкдин эркиг зокцулад җурмлҗ бәәнә.
  • Хулха-була, деермч-тооначиг цаажла харһулх, ялд тусхах, гемтә кергин күнд бәәдләс хамарч, торһулин шиидвриг зокцулдг.
  • Дәнә цагт хан-нойд цергтәһән дәәлх, цергт демҗх, дәәнәс орһад гүүх кергин бәәдләс хамарч, торһулин шиидвриг зокцулдг.
  • Лам, цорҗ, гелң, гецл, хан, нойн, зәәсң шаҗна зүтклтнрин, йозуртн улсин болн харчудын хоорндк хәрцә-эркиг зокцулдг.
  • Бас үүнәс оңдан олн ач-холвгдл баһта үүлдлмүд, гемтә керг үүлдгдсн үүлиг хууль-тогтамҗар зоуцулҗ бәәв[4].

«Ик Цааҗ» гидг хууль-тогтамҗиг үнлхд, өөрд-моңһлын ниигмлиг һол кергиг шиидҗ авх түрүңк ххуль болҗ бәәнә. Үлгүрлхлә, мөн эн Цааҗд Бурхна шаҗн цг моңһл келтнрин шаҗн болҗ зарлгдад бәәнә. Эн хууль-тогтамҗин бас нег онцлгнь болх — хуулин өндр күмнлг бәрмҗ. Ялтн күүг әмнәснь хаһцулх хойрхн учр бәәнә:

15. Нойдыг кен күмн (дәәнәс) һарһҗ ирхлә, хошун деер дархлый, оркхла, алый-талый...
17. Ик дәәсиг үзҗ, соңсч бәәҗ эс келхлә, үүлин үр көөҗ, алый-талый[4]...

Зуг, «Ик Цааз» гидг хууль-тогтамҗин хамгин һол чинриг номт Николай Поппе тодрха һарһҗ заасн бәәнә. Эн хуулин негдгч кесгиг эрдмт-номт «..моңһл, хальмгудын түүкин аңхн, тедү уга йирңкәдән делкән улсин түүкин анхн дәәлҗ эс дәврх, түрмгәлгчиг шиидх герәсн»[5] гиҗ магтн нерләд бәәв.

«Ик цаазин» һар бичмлмүд

Моңһлын болн өөрдин нойдын «Ик цааз» гидг тогтасн хуулин бичгнь худм үзгәр бичәтә бәәсн бәәҗ (өөрдин Әрәсән Шинҗлх Академин Дорд үзгин һар бичмлин күрәлңд хадһлгдҗ бәәнә. Бас нег һар бичмл Баатр Увш Түмн нойна дегтрин саңд бәәсн бәәҗ. Терүг номт Константин Голсутнский авч, судлад авсн бәәҗ[4].

Эн дурдсн һар бичмлмүд нег бичкн дутута бәәсн болв чигн, цуг тедниг хәрцүлҗ дүңцүлхлә, урдк «Ик Цааз» гидг хуулин бүрн текст һарч ирнә. Тиигв чигн, Владислав Котвичин бичсәр:

Орсин архивин медәлләс үзхд, Хальмгин хаадын төв герт, зарһин цуглрдг өргәнд цаһан кенчр деер бичгдсн цуг хуулин бүрн хуулвр хадһлгдҗ бәәсн бәәв. Хальмгуд хоорндан темцлдҗ бәәсн үйд эн хуулвр уга болҗ одв. Мөн Дондук-Даши хан эврән, түүнә келсәр, ээн Цаазын хүвлвриг кеер теегт хәәһәд олад авч[4].

Тиигәд, ут тоодан өдгә цагт Ик цааз гидг өөрд-моңһлын хууль цааҗин тогталын тод бичгәр бичәтә дөрвн һар бичмл бәәнә. Худм үзгәр бичәтә бәәснь ода күртл олдад уга. Эн һар бичмл болн ода геедрәд одсн, эрдмт-номтрнт эс медгдх хүвлврмүд эрт-урд цагас авн орс судлачнрин судллын соньрхлд ордг бәәҗ.

«Ик Цааз» судлснь

Өөрд-моңһлын «Ик Цаазар» орс төрин зүтклтнр болн судлачнр XVIII зун җилин 20-гч җилмүдәс авн соньмсҗ бәәнә. Хамгин түрүңк орс келнд кесн орчуллһнь болн судллынь Әрәсән Һазадын керг-үүлин Коллегин нәрн бичгин дарһ болад, хөөннь селвгч болсн Василий Бакунин гидг күн кесн болдг. Бакунина орс келнд орчулсн хүвлвр түрүн болҗ 1776 җилд П.Б. Шереметьев «Перевод с права мунгальских и калмыцких народов» («Моңһл болн хальмг улсин хуульсин орчуллһн») гидг нерәр барлҗ һарһв. Хөөннь эн орчуллһн мөн тер кевәрн 1828 җилд «Северный архив» (Хөөт үзгин архив) гидг седкүлин хойр тойгт һарв. Мөн тер җилд бүрн кевәр Бкунина орчулсн «Ик Цааз» «Сын Отечества» («Төрскн һазрин көвүн») гидг седкүлд һарв. Эн дурсхлын урдк цагин цуг орчуллһс Бакунина орчулснас эш авч орчулгдсн бәәҗ[4].

1776 җилд Пётр Симон Палласин немш келнд орчусн «Gesetze der Mongolischen Völker» («Моңһл улсин хууль») гиҗ нерәдсн хүвлвр барас һарв. Эн орчуллһин чинрин тускар номтнрин санл нег биш бәәнә. Зәрмснь эн орчуллһиг тоб-тодрха гиҗ үзәд бәәнә (Леонтович Ф.И.), зәрмснь болхла, терүг орс эс гиҗ хальмг келнәс орчулсн биш, түүрвәчин медсн-чадсарн буулһҗ бичсн хүвлвр гиҗ үзнә (Голсутнский К.Ф.). Бакунин Паллас хойрин орчуллһиг дүңцүлҗ үзхлә, Бакунина орчулснь деер болна гиҗ эрдмт-номтнр темдглҗ бәәнә. Тиигв чигн, Палласин орчуллһнь дутута бәәсн бийинь, түрүн болҗ барлсн орс эс гиҗ хальмг келнә бүрн текстын хүвлвр болна[4].

Цуг эн дутусиг оньгтан авч, 1880 җилд Һалдн Хуң-тәәҗин хуульд немсн немр болн хальмг Дондг-Даш хаана «Шаҗн Төрин тогтал» гидг хуулиг орс келнд орчулҗ, тод бичгин экинь орулҗ, өмнк үгиг болн тәәлвриг немәд барлв. Эн орчуллһ өөрд келнә нәрн утх-чинриг урдк орчуллһас улм сәәнәр медүлв чигн, бас дутуа болҗ бәәнә. Тер бийнь, эн орчуллһн хүвсхлин өмн хамгин сән орчуллһн болҗ бәәв гиҗ темдглх кергтә[4].

Дылгин Санҗ гидн буряд номтын судлсн дегтр һарв. Түүнд нүр үг, орс келнд орчулсн орчуллһн, цуг үлдсн текстмүдиг хәрцүлҗ сергәсн моңһл текстын латин һальг, болн тодрха тәәлвр орв. Дахуль болҗ, номт худм үзгәр бичәтә текстиг немәд орулв. Өдгә цагт эн орчуллһн хамгин бүрн болҗ бәәнә[4].

«Ик Цаззыг» судлсн өдгә цагин номтнрин тоод М.И. Гольман, И.Ч. Аксенов, Е.А. Каманджаев, В.С. Сергеев болн Б.В. Сергеев, В.П. Санчиров болн нань чигн номтнр судлҗ бәәнә[6].

Темдглл

  1. ↑ Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. 1635-1758. Москва, ГРВЛ. 1964. С. 173-175.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Санчиров В.П. Историческое значение джунгарского съезда монгольских и ойратских князей
  3. ↑ Сарин герл. Хальмг литературин дурсхлмуд (XIII-XX зун җилмүдин эклц). Орчулснь Бадмин Андрей. Элст, Хальмг дегтр һарһач, 1991. 164 х.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 4,9 Их цааз. Памятник монгольского феодального права XVII века. Пер. С. Дылыкова. Москва, ГРВЛ, 1981. С. 3
  5. ↑ Сангаджиева Н.Н. Обычное право калмыков. Социокульутрные осонвания
  6. ↑ Сангаджиева Н.Н. Обычное право калмыков и социокультурные основания

Сурвлҗ

Ном-зү

  • Гольман М. И. Русские переводы и списки монголо-ойратских законов 1640 г. // Монгольский сборник: экономика, история, археология. — М.: Изд-во вост. лит-ры, 1959. — С. 139—162.
  • Санчиров В. П. Историческое значение Джунгарского съезда монгольских и ойратских князей 1640 г. // Вестник КИГИ РАН. — Элиста: Изд-во КИГИ РАН, 2009. № 2. — С. 15—19.
  • Эрдниева К. О. Списки монголо-ойратских законов 1640 г. и их изучение // Малоисследованные источники по истории дореволюционной Калмыкии и задачи их изучения на современном этапе. — Элиста: Калм. НИИИФЭ, 1987. — С. 28—42.

Немҗ үзтн

  • Яс
  • Хальмг Таңһчин Үндсн хууль («Теегин йосна бичг»)
"https://xal.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ик_Цааз&oldid=164062" халхас авсн