Лиҗин Төөлт
Лиҗин Төөлт (Орс Хаант Улсин Баһ Цоохр улст 1906 җилин декабрь сард төрәд һарч, Хальмг Таңһчд 1970 җилд насан барв) — Хальмг Таңһчин җаңһрч, хальмг улсин баатрльг дуулвр хәәлсн җаңһрч.
Намтрнь
Хальмг Таңһчин җаңһрч Лиҗин Төөлт орсин тооллар 1906 җилин декабрь сард Баһ Цоохр улсин Енотаевск гидг селәнд угатя күүнә өрк-бүлд төрҗ һарв. Көлсн-көдлмшин күчр амтыг бальчр-баһ наснас авн медәд, хар өрәс авн харңһу сө күртл баячудын мал-сүрг хәрүлҗ йовҗ. Лиҗин Төөлтлә хамдан тер цагт Ээлән Овлаһин дуһргиг меддг Бадмин Окн гидг нертә җаңһрч бас заргдад йовҗаҗ. Бадмин Окн «Җаңһриг» хәәлҗ, дуулҗ йовхла, олн зарцнрин күчн-чидл немгдн урһҗ, хамг зовлңгнь маргтдҗ бәәсиг Лиҗин Төөлт үзәд, эн баатрльг дуулвриг сурх седклтә болв.
Зуг, Бадмин Окн баячудын седкл байсаһад, зәәсңгүдин ишкә герт «Җаңһриг» хәәлҗ йовхла, Төөлт терүг соңсхар ишкә герин терм һатцас, нууцар сууҗ соңсдг бәәҗ. Тиигҗ соңсад, «Җаңһрин» олн кесг чееҗлчкәд, кеер, теегт терүг чанһар келҗ улм-улм чееҗлҗ йовҗ. Арвн хойр насн күрхләрн, чееҗнь сән болад, Лиҗин Төөлт Бадмин Окна меддг «Җаңһрин» ик хүвинь сурад авч. 1918 җилд, хүвсхлин хөөн ик үүмәтә цаг болхд, Лиҗин Төөлт заһс аңнх көдлмшт орад, дарунь, 20-гч җилмүдәс эклҗ Эрдниевский гидг нертә совхозин көдлмшт орв.
1940 җилд Лиҗин Төөлт «Җаңһр» үүсснә 500 җилин өөнин байрт орлцад, җаңһрчнрин марһанд һурвдгч орм эзлв. Тер цагт Төөлт Ээлән Овлаһин цуг бөлгүдиг чееҗәр меддг болв. Зуг, нег бичкн мартмһа болад, хоолнь бичкн шиигдсн учрар олн соңсачнрт Төөлтин келсн үгнь медгдлго, һурвдгч ормд тусснь тер бәәҗ. 1941 җилд Төрскән Харсгч Алдр Дән эклхд, Лиҗин Төөлт цуг хальмг баатрмудла хамдан һазр-усан харсхар цергт мордв. Сталинградын хаҗуд дәәлҗ йовад, хойр дәкҗ шавтад, хойрдгч шавнь күнд болсар, дәәнәс бууҗ, нутгтан хәрҗ ирв.
Зөргтә дәәч болн җаңһрч Лиҗин Төөлт цуг хальмгудла Сиврин зовлң үзҗ, 13 җилдән киитн һазрт көдлмш кеҗ йовв. 1957 җилд хәрү күрч ирәд, һазр-усан үзҗ ик байрлад, мөн тер җиләс авн җаңһрчнрин марһанд орлцдг болв. Тенд Хальмгин сойлын министерствин олн һашг, белг, шаңнлар чигн шаңнгдад, күндтә, тоомсрта, хальмгин амн үгин зокалыг нәрн кевәр меддг күн болҗ бәәв. 1970 җилин ноябрь сард җаңһрч Лиҗин Төөлт сәәһән хәәв[1].
Лиҗин Төөлтин эрдм-билгин тускар
Җаңһрч Лиҗин Төөлт Ээлән Овлаһин «Җаңһрин» арвн хойр бөлг медсн деерән олн тууль болн тедн үүскснә учр, тууҗ-домг, яс кемәлһн болн нань чигн хальмгудын амн үгин зөөриг нәрн кевәр медҗ бәәсн күн бәәҗ. «Җаңһрин» тускар җаңһрч эврән иигҗ келдг бәәҗ:
Баатрльг дуудыг өмнк җаңһрчас ямаран кевәр дасч авсн болна, тер кевтнь, сольл угаһар келх йоста юмн[2].
Номт, Җаңһр судлач Николай Биткеев җаңһрчин «Җаңһр» келдгин тускар иигҗ бичҗ бәәнә: «Җаңһрч седклән тәвәд, тогтутаһар, эгц авцтаһар баатрмудын зөргтә йовдлын тускар келлә, тедниг тус-тустнь оньглҗ, бәәдлинь йилһгч темдгинь тодрхалҗ. Баатрмудын дүрмүд сәәнәр үзүлгдсн учрарчн эн саамд җаңһрч үрглҗ эднә әмсхләр бәәсн болҗ медгддг билә. Келмрчин үгин сән айлтнь соңсачнрин оньг авлҗ, дүрин суңһад, сананднь мана өвкнрин җирһлин тоотур орулм чинртә»[3].