Мирд
Сумн, утхин, мес-селмин шавас болн цаг бишин үкләс күүг харсдг мөңгн орд-харшта, торһар эс гиҗ көвңгәр оралһата, шаврар кесн бурхдын бичкн дүрсн-шүтән. Мирд орд-харштань эзн нәрхн сур эс гиҗ тасмд өлгәд бооҗ, күзүнд зүүҗ йовдг. Дармл бурхдын дүрснь болхла, Бурхн багш, Цаһан Дәрк, Ноһан Дәрк, Цаһан шүкртә, Отч бурхн, Нууцин Хураңһу, Ямандаһа болн нань чигн дүрстә болна. Мирд бурхна бәәдг мөңгн, зес эс гиҗ күрл хәәрцгиг "орд-харш" гинә.
Нернә үүсл-һарл
Кичгә Төлә багш «Үгин туск үг» гидг дегтрт «Мирд гисн моңһл, хальмг келнә уул үг биш. Күзүнд зүүдг шүтән-төвд нертә: чимэд (үкл уга мөңк гисн чинртә): чимэд гисн самһарди (санскрит) келнә амрида (амрита) гидг үгин төвд орчуллһн. Амрида – мирдэ гисн бас мөңк (үкл уга) гисн үг».
Улм гүн кевәр эн үгиг эндкгин номта гелң, пандит Мритью Җняна Кирти (эндкгин келәр: mṛtyu jñāna kīrti) гидг ламин нернәс үүссн болдг гиҗ темдгләтә. Эн «Мритью» гидг эндкгин нерн төвд болн өөрд-хальмгин келнә аю дахҗ, «мирд» гиҗ хүврәд одсн болҗана.
Түүк
Түүк Төвдин сурвлҗн бичгт «мирд» шүтәнә тускар иим домг бәәнә. Кезәнә Эндкгин орна нертә, алдрта багш, лам, Мритью Җняна Кирти гидг нертә пандитын экнь сәәһән хәәв. Ик сидтә гелң болад, эн пандит экиннь хөөт төрлиг үзәд, тааҗ медв. Экнь Төвдин Цаң гидг орна Дагнаг Цаң гидг һазрт байн күүнә герин беш дор килнцтә хорха болҗ төрв. Тиигхлә, Мритью Җняна Кирти пандит экиннь цогциг чиндрлҗ, үмсинь авад, орчулачиг дахулҗ, Төвдт һарч. Хаалһнь күчр-күнд болсн учрар, дахад йовсн орчулачнь зууран сәәһән хәәв. Пандит болхла, эврән Төвдин орнд күрәд, тер байн төвд күүнә гер олҗ авад, теднәд зарц болад, төвд кел сурад, малынь хәләҗ бәәв.
Нег дәкҗ байн төвд күн эврә өрк-бүлән авад, кергәр һарад йовҗ одхлань, пандит беш-зуухинь хамхлн нураһад, сүүртнь үкч одсн килцтә хорхаг олад авч. Пандит тер кинлцтә хорхан үлдсн хальс эврә экин чиндрлсн үмснлә болн чиигтә шаврла холяд, бичкн бурхна дүрс кеһәд авч. Мөн тер цагт экиннь сүмсн әрүн таралңгин орнд төрәд одв. Тер цагт байн төвд күн өрк-бүлтәһән хәрҗ ирәд, эврә задлата беш-зуухан үзҗ уурлхлань, пандит эн түүкиг келҗ өгв. Тер цагас авн Төвдт бурхн болҗ одсн гелңгүдиг эс гиҗ ном бүтәдг хар әмтиг чиндрлҗ, үмсинь шаврла холяд, бурхна дүрс кедг болҗ. Тиим шүтәсиг төвдчүд эндкгин пандитын түрүңк нерәр «Мритью» (үклиг диилсн, үклиг йилһсн) гиҗ нерәдәд бәәв. Хөөннь, төвд улс эндкгин эн нериг сәәнәр, зөв кевәр келҗ чадлго болад, «мирту» эс гиҗ «миртэ» гиҗ келдг болв. Моңһл келтнр Төвд орнас моңһл болн хальмг келәр "мирд" болҗ хүврәд үлдв.
Хальмг домгуд
Иҗлин хальмгуд мирдиг ик эрт-урд цагас авн меддг бәәҗ. Хамгин түрүнд эн үг баатрльг дуулвр «Җаңһрт» һарсиг темдглх кергтә. Тенд, үлгүрлхлә:
Арвн богд гегəн əдстидлгсн
Əрүн цаһан мирдинь
Зүркн маңна хойртан əдслəд,
Андһар [өгв]… – гиҗ бичәтә.
Бас тенд иим үлгүр бәәнә:
Ода эн хаана
Күүкн цаһан мирдинь
Күзүнəснь авгсн цагт
Күүкд кевтə бəргдх…
«Күүкн цаһан мирд» гидм болхла, Үлмҗ Душан эн «Күүкн цаһан мирдин» тускар иим юм темдглв: «Моңһл йиртмҗд хамгин әрүн, хамгин онцха дөрвхн “Күүкн цаһан мирд” бәәдг. Теднә хойрнь Зүн Һарт үлдҗ, хойриг Иҗл һол-мүрнд авч ирҗ. Хальмгуд Иҗл мүрн-һолын көвдәд бәәх үйд эн хойр шүтәг нойн-зәәсңгәс нойн зәәсңд кесг дәкҗ дамҗҗ бәәҗ. Күн болһн иим мирдтә болхар седсн төлә теднә үн кедү зун хөн күрдг болв. Хүвсхлин өмн Күүкн цаһан мирдын негнь Харухса зәәсң Менгетыев, хойрдгчинь Баһ Дөрвдин нойн Церн-Дәәвд Тундутов эзлҗ йовҗ. Иргнә дәәнә цагт Церн-Дәәвд нойна көвүн Данзн Тундутов Күүкн цаһан мирдән шалһҗ гилцдг бәәҗ. Хөөнә күзүнд зүүһәд, бууһар хахла, хөөнд негн чигн сумн туссн уга гиҗ көгшд келдг бәәҗ».