Хурдн мөрнә шинҗ

Хурдн мөрнә шинҗ (сойлд, заңшалта бәәцд, амн-үгин өв-зөөрд хадһлгдҗ ирсн хурдн мөр йилһн таньх һазак темдгин багц.

Түүкнь

Ик урт эртәс авн нүүдлчнр Евразин у өргн нутг-девскриг эргәд бәәҗ, мөр унад йовдг бәәсн сәнҗ. Мөрн - теегт әмдрдг күмнә хамгин дурта адусн болна. Ик кезәнәс авн хальмгудт дуулгдҗасн ямаран болвчн дуд мөрнә магталас эклдг бәәсмн җиг. Юуна тускар дуулснь ик йилһл уга: эврә һарсн нутгин тускар, баатр йовдлын тускар, сәәхн күүкнә тускар болвчн, экләд мөриг, мөрнә йовдңгиг, мөрнә зүсиг магтҗ дуулдг сәнҗ.

Мөрнә шинҗ ном-зүүд

Хальмгин алдрта тууль «Җаңһрт» чигн мөрнә магтал олн бәәдмн^{Эрнҗәнә Константин эврә тогтасн «Цецн булг» гидг дегтрт орулҗ бичсмн.}

Тиим шинҗс олн бәәсмн. Үлгүр авад бичхлә: темән толһата, ахр чон чиктә, туула сәәртә гих мет шинҗс бәәдмн. Хальмгуд эврә бичкдүдән сурһхларн, эрк биш эн шинҗсиг чигн заадг бәәҗ^[4].Хальмг күн «мөрн эрднь» хойр кезән-кезәнәһәс нааран хаһцш уга холвата хойр эңкр иньгүд болад бәәһә юмн.

Шинҗснь

Хальмг улст хурдн мөрнә 33 шинҗ бәәдмн. Эн 33 шинҗ хоорндан һурвн әңгд хувагдна: толһан шинҗ, бөкн бийиннь шинҗ болн дөрвн көлин шинҗ бәәнә.

Толһан шинҗ

Амн-нурһарн өргн,

Ахр чон чиктә.

Тевг-күклнь ахрхн болн нигт.

Маңнань өргн болн нимгн.

Нүднь ик болн цамрхань монтхр.

Мөөрснь өргн, нүкнь у.

Хойр гер шүднь өндр, өскәтә.

Хавң шик махнь өндр,

Соянь ут, нәрхн, моһлцг.

Арат соята болхла нег үлү сән.

Дорак шик махнь үлү болхла улм сән.

Бөкн бийиннь шинҗ

Цар мөөрснь у,

Ирзһр эрәтә,

Бүдркәнь шовһр,

Цар мөөрсән хәләсн,

Хойр товчлурнь өргн,

Далнь ут болн нимгн.

Мөөрснь гедргән,

Нурһнь һо, заһсн зоота.

Хавснь ирзһр матлһта,

Ова яснь өндр,

Туула сәәртә,

Сөвә хавсарн өөдән, көвкр.

Дөрвн көлин шинҗ

Дөрвн турунь хавтхта, шатта,

Белвңцгүднь нәрхн, шавхагнь ахр.

Өмнк хойр шавхагнь уйн,

Ар хойр шавхагнь күдр.

Өвдгиннь нүднь өргн,

Хоорндкнь у.

Шилвиннь яснь нәрн.

Шүрүснь бүдүн, ирзһр.

Шаһа чимгнь ут.

Бөрвиннь сәрснь у, нимгн.

Төң ясарн һазаран,

Унад оркхла сүүлән сеглнә.

Ар хойр көлән деер татна,

Инцхәһәд оркхларн

Җиңнсн төмр дуута.

Шинҗ-темдгүдиг керглхнь

Эрнҗәнә Константин эврә «Цецн булг» гидг дегтртән эн хурдн мөрнә шинҗәр сән мөр суңһҗ авад, терүг урлданд белдхин тускар чигн келҗ өгнә. Түүнә медүлсәр, иим шинҗәр Җаҗин Темәнг гидг шинҗч күн дааһнаснь авн шинҗләд өсксн Чирдән Церн гидг күүнә хар мөрн Хальмг Таңһчдан хурднарн анд һарла. Дәкәд болхла, иим шинҗәр Баһ Чонс әәмгә Ока Иванович Городовиковин нертә мөр өсклһнә колхозд өсксн «Шарда», «Чомбур», «Чавг» һурвн мөрд 1936-гч җилд Москвад болсн ВДНХ-н^{урлданд һурвулн цувад һарч ирлә.}

«Хальмг күн «мөрн эрднь» хойр кезән-кезәнәһәс нааран хаһцш уга холвата хойр эңкр иньгүд болад бәәһә юмн», - гиҗ Эрнҗәнә Константин Цецн булгт темдглҗ бичсмн. Хальмг малчнр мөр өсклһнд эн шинҗсиг керглдг учрас, хальмг тохмта мөрн эн шинҗсиг бийдән аһулдг болна^[4].

Сурвлҗ

Эрнҗәнә К. Цецн булг. Элст: Хальмг дегтр һарһач, 1980. 192 х.

Темдглл

[1] ЛОШАДЬ, ВОСПЕТАЯ В ЭПОСЕ.

[2] В КАЛМЫКИИ ПРОЙДЕТ ФЕСТИВАЛЬ С УКРОЩЕНИЕМ ДИКИХ ЛОШАДЕЙ

[3] ПРОГРАММА ФЕСТИВАЛЯ «ДЕНЬ СТЕПИ»

[БАКУР_О_ЛОШАДИ-4] 4,0 ^4,1 БАКУР ЗУРГАДАЕВ О КАЛМЫЦКОЙ ЛОШАДИ

[5] День в истории: 86 лет назад подписано постановление об организации ВСХВ

[4]