Шаҗн Төрин зарчм

Рувики-с

Шаҗн Төрин зарчм (XVIII зун җилд, Дондг-Даш хаана цагт тогтасн хууль-цааҗин дурсхл.

Белдврин түүкнь

Әрәсән нутг-девскрт бәәснә экнә арвн җилд 1640 җилин хуульмуд Хальмгин хаадт хаңһлтта бәәсн чигн, цаг-хуһца давад йовхла, Дондг Омбас экләд, хууль-цааҗан ясх сана зүүҗ бәәв. Тиигәд 1736 җилин октябрь сард Хальмгин Дондг-Омб хаана (1735–1741) элч Абуҗа зәәсң А.И. Остерман нойнла харһад бәәхд, Дондг-Омб хан «Орс Хальмгин хоорнд керүл-темцлиг шиидхин төлә тусха тогтал-хууль һарһхиг» күсч бәәнә гиҗ медүлв[1]. Андрей Остерман нойн Эзн Хатн-хаана «Хамгин нигүлсңгү шиидвр» һарх гиҗ хәрү өгв. Тиигхлә, хальмгин хан тер зәрлглә «тохрулҗ зокцулхин төлә» экләд таньлцхиг күссн. Эн бәрмтмүдәс зун җилин өмн батлгдсн хууль-тогтамҗд сольлт орулх кергтәһин Орс Хатна болн хальмгудын хан-нойдын күслиг медүлҗ бәәнә[1].

Дондг Омбын дару Хальмгин хан болсн Дондг-Даш (1741–1761) Орс хатн-хаанд шин хууль-тогтамҗ кергтәһин төлә бас медүлҗ бәәв. Эн бичгнь 1745 җилин июнь сарин 2-т 1640 җилин В.Н. Татищевд урдк цагин бичгүдлә тулһурн, көдлмшән эклхин төлә «1640 җилд зәрлглсн Хальмг Моңһлын хуулин орчуллһ» илгәв[1].

Зарчм-тогтал тогтасн цаг-үйнь

Орс хатн-хаана зәрлгәр Хальмгин тогталыг «Дондг-Дашла хамтрҗ, хуучн хальмгин хууль деер сүүрлҗ, шинэ хууль боловсрулҗ һарһ» гидг даалһвр Әәдрхнә һувр Василий Татищевд даалв. Татищев Хальмгин кергт Әрәсән соньрхлыг болн эрк-ашиг татад бәәхләнь, Дондг Даш хаанла эв олҗ чадлго бәәв. Үүнә аштнь хуулин бәрмт-бичгиг тогтаҗ болвсрулх көдлмш удан йовгдад бәәв. Энүнә тускар А.А. Лебединский гидг судлач «Ойратские известия» (Өөрдин зәңгс) гидг седкүлд бичҗ темдглв[2].

Эн хууль кезә һарч ирснь тогтагдад уга бәәнә. Дондг Даш хаана «Шаҗн Төрин зарчм» гидгин һарсна тускар кедүхн санл-бодл байдаг. Номт Константин Голстунский 1741—1753 җилиг зааҗ бәәнә[3]. Николай Пальмов энүг 1758 җиләс өмн тогтасн гиҗ үздг бәәҗ[4]. Лебединскийин темдглсәр эн хуулиг 1748-1758 җил күртл бүтәҗ авч[2]. Өдгә цагин түүкч М.М. Батмаев эн хуулиг болвсрулх цаг-хуһцана тускар иигҗ бичв:

«...Би 1745 җилин 20 өдр [хальмгудын] деед ламнрин негн, Абу гелң нас барсна бат герчлҗәх бәрмтиг олад авув. Дондг-Дашин хуулиг бүтәсн улсин дунд түүнә нериг бас дурдҗ бәәсн төлә түүнә нас барсн өдрәс урд бүтсн болх тер»[2].

Бас нег мана цагин эрдмт-номт Андрей Курапов эн тогталыг орсин тооллын 1749 җиләс авн 1758 җил күртлк үйд тогтаҗ бәәв[5]. Юн гив чигн, эн «Шаҗн Төрин зарчм» гидг хальмгудын хууль Дондг Даш хаана хальмгудыг эзлҗ бәәх цагт тогтад, өөрд-хальмгин хууль-цааҗ делгрҗ өргҗҗ йовсна герч болҗ бәәнә.

Зарчм-тогтал тогтасна учрнь

Шаҗн Төрин зарчм гидг хальмг улсин хууль-цааҗ Зәәһин хоорнд ирҗ сүүршсн хальмгудын тогтасн түрүңк хууль болҗ бәәнә. Энүнә тускар хальмгуд бийснь «Хальмг хаадудын тууҗиг хураҗ бичсн товч оршв» гидг тод бичгәр бичәтә ахр дурсхлд нерн эс үлдсн түүрвәчнь иигҗ бичнә:

Эртинәк дөчн дөрвн хойрин Ик цааҗнь моңһл болн өөрдин аҗ суухд маш зокаста болвчн, хальмгуд теднәс салад олн он (җил) өңгрәд, заң-аальнь хүвләд, урднь уга сән, му чинр төрсн төлә шин тогтал-хууль кергшәҗ болн олн хәр улсин дунд суухин төлә, теднлә йовхд бас шин хууль кергтән төлә Дондг Даш хан шин тогтал бичҗ, хуучн цааҗиг дүүргв[6].

Үннәртән хальмгуд ах-дүүнирн азийин келн-улсас салад, олн хәр улсин дунд кесг җил бәәһәд, теднә йиртмҗ үзх үзл, шаҗна йосна тогтац, төрин бодлһ (политик), эдин засг (экономик), бийән болн шин орн-нутган харсх йовдл болн нань чигн әмдрлин бәәдл сольгдад ирсн бәәнә. Тиим учрар цуг шин юмиг зокцулхин төлә Дондг Даш хаана болн цуг эн хууль-цааҗиг тогтасн улсин һол күсл болҗахнь — хальмгудын әмдрлиг болн хәр улсла холвгдҗ бәәх арһсиг шинәр җурмлад авх күсл бәәҗ. Константин Голстунский номтын темдглсәр «Иҗл мүрнә хальмгудт зөрүлсн шин хуулиг һарһхнь — Орсин засгин һазр теднд хандх хандлһ сольгдсн улмас Хальмгин нөкцл-бәәдл, әмдрлин нөкцл-бәәдлнь эн улсин дотад кергт нөләһән өргҗүлҗ, тедниг эврә эрк медлд орулсн шилтәтә юмн»[7].

Аһулһнь

Дондг Дашин зарчм Хальмгин гелңгүдин дунд бурхна шаҗна оюн-санана бат сәклһ-санвр, цевр әрүн бәәдлиг демҗҗ бәәһә хууль болад, дәәсн дәврх үйд күн-амыг хамһалх керг-үүлиг зокан бәәһүлх, дәәнә цагт цуглрх туск хууль; гер-бүлин әмдрл, төрл-садна хооронк үүрг-хәрүцлаһтә холвата хууль-тогтамҗ; цергин тергн-ацана татлтыг зогцулх җурмиг шин нөкцллә таарулҗ, зокцулҗ бәәв. Гемтә керг шиидх болн мөшклһ кех җурмнь чигн «Ик Цаазас» улм нәрнәр тодрхалгдҗ бәәв. «Шаҗн Төрин зарчмнь» болхла, «Ик Цаазд» ямаран чигн медәлл уга алвна ярһчин үүргиг тодрхалҗ авч. Зарһд дуудгдх җурм, өртә күүнәс өрән татад авҗҗ җурм гих метиг үлү нәрн чигн тогтаҗ бәәв. Гемтә кергин шиидврин талар эн зарчмд чигн сольлт орв. Энд тамһлх, гемтә йовдл кесн күүнә күзүнд ярм зүүх, торһх зерг шин зүүлин шииткл орулгдсн бәәнә[2].

Дондг Дашин кесн немлтиг судлхла, кедүхн онцлг шинҗ-чинриг темдглх болмҗ һарч ирнә: негнд, гелңгүдин дунд шагшавдын йос цеврәр бәрхд онц оньг өгч (тедн лам эс гиҗ ах багшин зөвшәрл угаһар әрк уухиг хөрглсн, оркмҗ угаһар йовхиг хөрглсн болн нань чигн), мацг бәрсн улсин хоорндк зоклцаг тогтасн бәәдг (мацгин таңһрг өгсн күн сард һурвн өдр мацг бәрх, нәәмн үйтә санвриг сәкҗ йовх болн нань чигн). Хойрт, эннь хальмгудын дунд Бурхна шаҗна эркиг бартулҗ, хальмгудыг кирст орх эс гиҗ орулх орсин бодлһд эсргцх керг-үүллә холвата болх юмн бәәҗ[1].

Соньн зүүлс

  • «Шаҗн Төрин зарчм» гидг хальмгудын хууль «Ик Цаазас» эш авсн учрар нүр үгиг бас шүлгләд бичсн болдг. Зуг эн хуулин материал Зая-пандитын тууҗ «Сарин герл» гидг сурвлҗ бичгәс нүр үг бүрнәр буулһҗ бичәд авсн бәәнә[2].
  • «Шаҗн Төрин зарчм» гидг хальмгудын хууль Ик Цаазас улм медхд килвр болһхин төлә кесг-кесгәр, бөлгүдәр хувагдсн сурвлҗ бичг болна[2].
  • «Шаҗн Төрин зарчм» гидг хальмгудын хуулиг Пётр Симон Паллас түрүн болҗ немш келнд орчулҗ авсн болдг. Хөөннь эн орчуллһиг Ф.И. Леонтович бүрнәр эврә кевллд буулһҗ авсн болдг[2].

Темдглл

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Китинов Б.У. Буддийский фактор в законодательстве ойратов
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Гедеева Д.Б. Правовая лексика в ойратском письменном языке ХVII-ХvIII вв.
  3. ↑ Голстунский К.Ф. Монголо-Ойратские законы 1640 года, дополнительные указы Галданъ-Хунъ-Тайджiя и законы, составленные для волжскихъ калмыковъ при калмыцком ханѣ Дондукъ-Даши
  4. ↑ Пальмов Н.Н. Очерки истории калмыцкого народа за время его пребывания в пределах России. Элиста, Калм. кн. изд-во, 1992. С. 81.
  5. ↑ Курапов А.А. Законотворческая деятельность калмыцкого буддийского духовенства (XVII–XIX вв.) //Известия Уральского государственного университета. Сер. 1. Проблемы образования, науки и культуры. 2010. № 6 (85), ч. 2., С. 266.
  6. ↑ Сарин герл. Хальмг литературин дурсхлмуд (XIII—XX зун җилмүдин эклц). Орчулснь Бадмин Андрей. Элст, Хальмг дегтр һарһач. 1991. 190 х.
  7. ↑ Голстунский К.Ф. Монголо-Ойратские законы 1640 года, дополнительные указы Галданъ-Хунъ-Тайджiя и законы, составленные для волжскихъ калмыковъ при калмыцком ханѣ Дондукъ-Даши
"https://xal.ruwiki.ru/w/index.php?title=Шаҗн_Төрин_зарчм&oldid=163132" халхас авсн