Хальмг Таңһчин өдр
| Хальмг Таңһчин өдр | |
|---|---|
| .Хальмг Таңһчин өдрт зөрүлсн мендчлһнә хуудс | |
| Чинрнь | Хальмг Таңһч үүсхиг эклсн өдрт нерәдсн байр |
| Бәәһүлгдснь | 1920 жилин июль сарин 5-нд «Хальмг көдләчнрин эркин туңхглл» зарлсн өдр |
| Үүскгч | Хальмг улс |
| Темдглгднә | Хальмг Таңһчин улс |
| Җил-өдр | Июль сарин 5 |
| Холвгддгнь | 1920 жилин июль сарин 5-нд Хальмг улс «Хальмг көдләчнрин эркин туңхглл»-ыг зарлсн өдр |
Хальмг Таңһчин өдр (1920 җилин июль сарин 5-гч өдр «Хальмг көдләчнрин эркин туңхглл» (Декларация прав трудового калмыцкого народа) батлгдсн өдриг тохалдулад темдглдг Хальмг Таңһчин төрин байр. Өдгә цагт эн өдриг көдлх биш өдр гиҗ зарлсн бәәнә[1].
Түүкнь
1920 җилин зунын цагт цаһан цергиг улан церг хальмг теегәс көөҗ һарһсна дару Ик Цоохр улсин (өдгә цагт Чилгр гидг селәнд орсин тооллар июль сарин 2-ас 6 күртл Хальмг Улсин Көдләчнрин депутатмудын Цуг хальмгин Ик хург хурв. Тер хургиг Улсин комиссармудын Зөвллин ахлач Чапчан Араш, Цуг Әрәсән Төв Күцәх комитетын төләлгч Константин Герценберг, Астрахань муҗмин Күцәгч комитетын гешүн Антон Амр-Санан, Лавган Үлмҗ болн нәрн бичгин дарһ (секретарь) Маңкрин Һалзн болн Хальмг Улсин депутатмудын Зөвллин Күцәх Төв Хораһин хургин геүшүд: Цергин комиссар Алексей Маслов, Фёдор Плюнов толһалв. Хальмг улсиг төләлснь: Баһ Дөрвдин улсас 65 күн, Манцин улсас 53 күн, Ик Цоохрин улсас 31 күн, Харухсын улсас 14 күн, Яндһа-Мацгин улсас 62 күн, Эрктнә улсас 15 күн, Хошудын улсас 13 күн, Баһ Цоохрин улсас 16 күн, Хальмг Базрас 5 күн, Ик Дөрвдин улсас 24 күн, Терек муҗин Күмин әәмгәс 2 күн, Теңгин хальмгудас 20 күн, Цергин кесгүдәс 7 күн, Ик Цоохрин коммунистнрин үүрәс 2 күн, Үндстнә улсин комиссариатас 1 күн, Астрахань муҗин Күцәгч комитетәс 1 күн, Элстин әәмгин Күцәгч хораһас 2 күн хурҗ ирв. Хург эклхд цуг төләлгчнрин тонь 345 күн, теднәс шиидврин санлта 291 күн, зөвлх санлтань 54 төләлгч орлцсн болҗ[2].
Эн ик хургнь Хальмг тег-нутгт Зөвллт засгин эрк тогтаснас хооран Хальмгин Зөвллтин 4-гч ик хург, талданар келхлә, 1918 җилин февраль сарас, түрүн хургас хооран хурсн хургудын тооһар 4-гч бәәҗ. Үүнәс өмнк Зөвллтийн 3-гч ик хургнь Астраханя Хальмгин 8 улсин төләлгчәс бүрдсн бәәҗ... Эн болхла, көдләчнрин ик хург тедү уга цуг Хальмгин сүр-җивхлңтә хург болҗ, Зөвллт засгин эрк медлин мөн чинриг таньлцулсн бәәҗ. .. Цуг төләлгчнр, гиичнр, бий дааҗ ирсэн улс тергән, ишкә гертән, күмс-хотан, әмд хөөһән чигн авч ирцхәв. Селәнә хаҗуд бүкл бүтн хотн бүрдҗ, ик хургт орлцачнриг бүүрлүлҗ, хот-хоолан идҗ бәәв. Ик хургин хурлданд зөрүлҗ селәнә захд, худгин өөр миңһн кү багтам ик халхвч бәрҗ өндәлһв[3]...
Хальмг Улсин Көдләчнрин депутатмудын Цуг хальмгин Ик хургин дөрвдгч өдрин 12 цагт Чапчан Араша хургиг нееҗ, «Хальмг көдләчнрин эркин туңхглл» (Декларация прав трудового калмыцкого народа) гидг нертә бәрмт-бичгиг цуг орлцачнрт медүлҗ, келлцҗ шиидхиг үрҗ авв. Орлцачнр бәрмт-бичгт бичкн ясвр орулсна дару цуг орулсн ясврмудыг орлцачнрт медүләд, 1920 җилин июль сарин 5-нд Москван цагар 12:30-нд «Туңхгллыг» батлхар цуһар санл нетгә шиидцхәв. Эн йовдлын тускар Антон Амр-Санан мөн тер хург деер седкл догдлад, иигҗ келсн болдг:
Эндр 12:30 цагт Хальмг Улс әмдрлд ик гидг үүл-йовдл болв. Хальмг Улс, эн аһу үүл-йовдлд орлцачнр бидн цуһар чигн эн үүлин ач-тусиг үнлҗ чадҗахшвидн - үүг түүк үнлҗ авх. Зөвллтин зарлсн эрк-чөлә, тегш эрк, ах-дүүнрин үзл-санан болхла, хуурмг зүүл биш, хәрн кечксн көдлмш гиҗ эндр келҗ болна, күндтә үүрмүд! Хальмг Улсин түүкин халхст эн бәрмт «алтн үзгәр» бичгдәд төөнрх[4]...
Эн үүл-йовдл Хальмгт Зөвллтин засглл тогтан дуусхҗ, РСФСР-ин нег кесг болх Хальмгин Эврә засх төөргин бәрмт-сүүриг бәәһүлгдх экллиг тәвсн болна.
Өдрин сергәлт
июль сарин 9-нд Хальмг Таңһчин толһач Бату Хасиковин зәрлгәр, урдк түүкиг сергәҗ, өвкнрин Хальмг Таңһчин өслт-бослтын төлә орулсн хүв-немриг үнлҗ, июль сарин 5-нд Хальмг Таңһчин өдр гидг нертә байрин өдриг зарлв:
Хальмг эврә засх бәәдлиг бекҗүлҗ көгҗүлхнь эдин засган өскх, иргдин әмдрлин чинриг деешлүлхәс дутх уга чухл керг-үүл гиҗ би үзҗ бәәнәв. Үндснә бийән ухамсрлх ухан, улсин олн зун җилин улмҗлл, байльг сойлд тулһурлн бидн цуһар нәәрмдх улст тулһрҗ бәәх сөрлтмүдиг давад дуусхҗ чадҗанавидн. Хальмг улс мана бахрмҗ болх бахрхх йоста алдр суут түүктә. Хальмг Таңһчин өдр Таңһчин улсин ниит иргдиг негдүлҗ, эк орна көгҗл цецгәрлтин төлә үр-бүтәлтә көдлх урмд-зөрг өгсн өдр болна гидгт итглтә бәәнәв[5].
Хальмг Таңһчин Толһач Бату Хасиков.
Тер цагас авн өдгә күртл җил болһна июль сарин 5-гч өдр Хальмг Таңһчин өдр гиҗ темдглгдҗ бәәнә. Эн өдрт Хальмг Таңһчин көдә аҗ-аху, бәрлһ, зам-теевр, шинҗлх ухан, сойл, урн зокалыг көгҗүлх, хууль-тогтамҗ, дег җурмиг бекҗүлх, олн улсин хамтын көдлмшт орулсн онцха Һавьяһин төлә Городовиковин нертә Одар шаңндг. Түрүн болҗ эн Одыг 2023 җилин июль сарин 5-нд олһулв[6].
Ном-зү болн холвас
- ↑ Дата образования Республики Калмыкия
- ↑ Плюнов Ф. И. Калмыцкий народ и Октябрьская революция. 1919-1924 гг. сост. И.В. Лиджиева, М.И. Кичеева. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 245-246
- ↑ З. Наранова. Голоса истории – сквозь горячий июльский ветер…
- ↑ Плюнов Ф. И. Калмыцкий народ и Октябрьская революция. 1919-1924 гг. сост. И.В. Лиджиева, М.И. Кичеева. Элиста, КИГИ РАН, 2016. С. 275
- ↑ 5 июля объявлен Днем Республики Калмыкия
- ↑ Первые кавалеры Ордена Б. Б. Городовикова получили свои высокие награды в День Республики Калмыкия