Шар луувң
Шар луувң — нег төрлин урһмл, күмснә ноһан бәәһәд Афганистанас һарлта гигддг. Оштв өңгтә, ут һонзһр кевтә, үндсркг урһмл болн цаһан цецг цецглдг. Ут нәрн кевтә дорд зүүл, ахр бөдүн барун зүүл гиҗ йирңкә 2 хувагдна. Аль-алькнь эрт деер үйәс тәрәлгдҗ бәәв. Шар луувңнь 1 болн 2 наста урһмл бәәһәд Афганистанас цуг делкәд тархҗ. Эн урһмлнь каротин, А әмн-демәр байлг болн В, С әмн-дем, төмр, кальц аһулдг. Делкән хамгин том луувңнь Аляскд тәрсн 8.6 кг чиңнүртә луувң бәәв. Шар луувң теҗәллг чинр өндртә үндсн үртә ноһан. Шар луувңд олн төрлин әмн-демүдәс һаза кальц, төмр, фосфор зерг килвр шингәгч эрдс давсна байлг экн-сурвлҗ бәәнә гиҗ үздг. Түүнд ик кемҗәһәр аһулгдх каротин күүнә бийин бодсын сольлцаг теңцврҗүлхәс һаза бий-махмуд болн оюна чадмҗиг сәәҗрүлдг.
Биологин онцлг
Шар луувң (Daucus Carota L) 2 наста шүкр цецгтә овгин урһмл. Түрүн җил күмснә үндсн үр, 2-гч җилдән үр өгнә. Түүнә үр 4-50С температурт урһҗ эклнә. Өслт, көгҗлтнь 18-250С температурт кевин йовгдна, сояллтын үйдән -20-аас -30С, җиңкн намч һарсн үйд -30-аас -40С температурин киитрлтиг тесврлх чадврта.
Чииг ик шаардх болн илңһуя үр соялхас үндсн үр үүсч эклх күртлән ус үлү керглнә. Хәрнь, үндсн үр томрх үйд көрснә чиигиг икәр немгдүлхлә, хадһллтын йовцд шар луувңнь цаһан болн саарл илҗрл өвчәр өвчлдг болхиг аңхарх кергтә. Һаң, халунд тесвртә. Герлд дурта. Нигт тәрх, герл дутгдснас урһцнь эрс буурдг.
Тәрмлин селгән (севооборот)
Боднцг, хавстн, манҗн (брюква), хаяр, адамч, мәңгрс тәрсн талвад тәрәлхнь тохрмҗта.
Көрсиг җөөлрүлх болн бордх
Сән җөөлрүлсн, саармг урвлҗта (реакцта) көрснд байн урһц өгнә. Намр ценг усллһиг кех, мөн намрин тәрә хураҗ авсн талвад хаврин хаһлһ кеҗ, тәрх талваг сәәтр җөөлрүлнә. Намрин хаһллһиг сентябрь сарин сүүлин 10 хонгт көмрүлгчтә анҗсар 28-30 см гүнд кеҗ, хөөннь боронадна. Хаврин хаһллһн тәрлтәс 1-2 хонгин өмн деерк арһар 18-20 см гүнд кенә.
Хаврин хаһллһна өмн үндсн борда болһн 1 га талвад шүвтрин шү 150 кг, сәәтр илҗрсн бууц (навоз) 40 т, суперфосфат 120 кг, калин давсн 150 кг орхар тооцҗ бордна.
Тәрлт
Шар луувңгин үриг эрт урһц авх зөрлһәр апрель сарин 2-гч 10 хонгас май сарин түрүн 10 хонгт багтан эрт болн дунд болцта сортмудыг тәрхд тохрмҗта. Хәрнь, ора болцта сортмудыг май сарин экнәс сүүлч күртл хуһцанд 2-3 см гүнд тәрнә. Тәрлтд 80%-әс деегшән сояллта, сортын 1-гч әңгин үриг керглнә. 1 га-д 2.5-3 кг үр орна. Өркин тәрәлңд 1м 2 талвад 23-30 г үрәр тооцҗ тәрәлнә.
Үриг тәрхин өмн 0,3%-ин марганцин уусмлар әрүдххәс һаза тегш соялулхин төләд үриг цемгн уутд кеҗ, 45-500С орчм халун бүлән уснд дүрн, усиг киитн болтл бәәлһнә. Үүнә хөөн киитн цевр усар зәәлҗ, хагсаһад тәрнә. Үүнәс һаза шар луувңгиг намр һазр көлдхәс өмн октябрь сарин дундас ноябрь сарин экн үйд тәрҗ, эрт урһц авх болмҗта. Иим токалдлд аль болх ээвр, хавр эрт цасн хәәлх һазриг суңһх шаардлһта бәәдг.
Арчллһн (уход)
Үриг тәрснә хөөн га болһнд 350-4003 метр ус орхар тооцҗ, услх болн урһмл урһх хуһцанд 4-6 дәкҗ услна. Усллһиг иквчлн асхна цагар кехлә, үлү тохрмҗта.
Көрс өрмдх, зерлг хог урһмлын бәәдлиг сәкн, 4-5 дәкҗ көрсиг сиирүлҗ хог урһмлыг әрлһнә. Урһлтын хуһцанд 2 дәкҗ немлт борда керглнә. Аңхна немлт бордаг хог урһмл әрлһх зөрлһәр гербицид (Гезагард 2.5-3 кг/га) шүршснә хөөн шүвтрин шү 250-300 кг/га, 2-гчиг үндсн үр үүсх үйәр суперфосфат 500-600 кг/га, калин давс 200-250 кг/га тус-тус орхар бордна./
Шар луувңгин үндсн үриг зөв кевтә урһулхин төләд бордан туң, усллһна диглмиг алдгдуллго бәәхнь хамгин чихл.
Шар луувңгиг күнд, күчллг урвлҗта көрснд тәрсн үйд чиигиг дегд икдүлснәс хадһллтын үйдән цаһан болн саарл илҗрл өвчәр өвчлдг төлә хуралт кехәс 20-30 хонгин өмн усллһиг бүрн зогсана.
Хуралт
Шар луувңгин хуралтыг август сарин сүүлин 10 хонгас, түүврлн хураҗ, шуд хулдх болмҗта. Хәрнь, хадһллтд орулхдан, сентябрь сарин 2-гч 10 хонг болн октябрь сарин экәр хураҗ, мишгт кеҗ, шуд зөөрт орулна. Хуралтын зөрүллтин техникәр болн һарар кехдән стандартын шаардлһ хаңһасн луувңгиг йилһҗ савлн, тееврлхд белднә. Болц күцәго шар луувңгиг хурахд, амтго бәәдг, болц күцсн луувңгиг дегд ора хурахла, хадһллт му даадг.
Керглсн дегтр, зокал
Шар луувң тәрәлх технологь. Җ.Бәәһлма /доктор Ph/, Ц.Нарн-Делгр /доктор Ph/ . Дархн-Уул әәмг, 2020-гч җил