Геср хан
Геср хан (моң. Гэсэр, бур. Абай Гэсэр, төв. གེ་སར་རྒྱལ་པོ) — моңһлчудын сойлдк домгта баатр. Теңгрин орнас илгәгдсн дәәч, Теңгрин көвүн, Теңгрин мөртн, Нарт-Делкәг маңһсмудас аврхар суңһгдсн хан.
Геср чиг-үүргәрн, һазак үзмҗәрн, иҗл төстә бәәдләрн Бурхна шаҗна зәрм дүрмүдт өөр болдг. Җишәлхлә, дәәчнриг ивәдг Дәәчн Теңгр гидг теңгр (төв. Дралха, моң. Дайчин тэнгэр). Зәрмдән эннь Җамсрн болҗ таньгдна (Бурядт, Моңһлд); XVI-гч зун җилин чилгчәс авн Китдин домгудт һардг Гуан Ди гидн дәәнә теңгриг Гесрлә холвата гиҗ зәрм күмс боддг.
Г.Н.Потанинә делгрңгү цәәлһҗ тәәлврлсн «теңгрин көвүн» Геср хаана туск баатрлг поэмнь, бурядын бө шаҗнт күмсин үзл-санаһарнь бөөһин домг-зүүтә таньлдх хамгин сән заавр болдмн. Теңгрин орна эрктәһин әмдрлин туск хамгин делгрңгү тәәлвриг XX-гч зун җилин 30-гч җилмүдт туульч Альфор Васильевас бичәд авсмн. Үүг «Ава Геср» (Абай Гэсэр) гиҗ нерлдг болад, тернь 50 һару миңһн мөр шүлгтә[1].
Шүтлһ
Геср туулин үүл-йовдлын зәрм дуһргт зөрүлсн ид-сиддин заң-үүл бәәдг юмн. Төвдт болн Моңһл улсин дунд Геср хаана сүмсн туулиг хәәлхд орлцдг, туульч күүнлә ончта холвата болдг гисн иткл үнмшил өргн тархсн бәәв. Шаҗн-шүтлһд болхла, Геср цуг ниитин харслтын теңгр болад (икңк бө шаҗна теңгрнрлә әдл) дәәчнриг ивән тедкгч, мал сүргиг харсгч, маңһсмудыг даргч, кишг өггч (аңһучин күцәмҗинь чигн өгдг) үүргиг күцәдмн. Бөөһин дуудлһд Гесриг бурхн эс гиҗ теңгр гиҗ нерлҗ, өндр цаһан уулын орад үүлн-маннта герт әмдрдг теңгрин көвүн гиҗ келдг.
Бурядт Цаһан Сариг Гесрин байр гиҗ үздг болад, эн сарин туршт Геср хаанд зөрүлҗ сур харвна, ду дуулна[2].
Төвд орна Кам гидг нутгт ода күртл Гесрин ордң хадһлгдсн бәәнә. Домгас авад үзхлә, ордңгин бәрлһин бахнын ормд Геср болн түүнә баатрмуд эврә үлд-җидән тәвсн бәәҗ. Баатр йовдлан һарһсна хөөн Геср хан эндән эврә зер-зевән хадһлдг бәәсн гинә. Улан Баатр болн Лхаса балһснд Гесрин сүм бәәдг юмн.
Нерн
Гесрин нернь «Кесарь» («Цезарь») гидг үгин иран-согдын хүвлврәс һарсмн гиҗ номтнрин ик зунь үздмн. Өдгә цагин төвд келнд «геср» (གེ་སར་རྒྱལ་པོ) гисн үгнь баатр гидг утхта юмн.
Гесрин бичкн насн
Домгт өгүлсәр, Геср болхла, Ата Улана шарьлын кесгүдәс һарч ирсн маңһсмудыг дархин төлә делкә деер төрсн Хурмст хаана көвүн. Төвдт улмҗлдг Геср туулин хүвлврәс үзхлә, хан уга Лиң гидг улст Теңгрин хаан һурвн көвүдин негнь илгәгдсн бәәҗ. Тернь Лиң улсин нег нойна гер-бүлд Җору кемәх чирә муута, нуста көвүн болҗ төрнә (зәрм хүвлврәр түүниг экнь уулын сүмснәс төрүлсмн). Түүниг эцкиннь ах Тхотун (хальм. Цотң, Чотң, бур. Сотон, Хара Зутан) көөҗ бәәнә. Бичкн бәәхдән көвүн һәәхмшгтә арһ-чидлән үзүлҗ, янз бүрин маңһсыг дарҗ, үзсклңтә Другмо (Рогмо-һуа, Урма-һоохн) гидг күүк, Лиң нутгин хан ширә болн эрдньсиг эзмшхин төлә мөрт урлданд түрүлнә. Тегәд теңгрәс нег һәәхмшгтә мөр күлән авч, бийиннь җиңкн җивхлңтә дүрсн болн Геср гидг нерән олҗ авсмн (делкән 10 улсин закрач, 10 зүгин 10 мууг даргч Геср хан) .