Геср (тууль)
Геср (орс. Гесер, Гэсэр, Гесар, төв. གེ་སར་རྒྱལ་པོ) — Геср хаана туск тууль. Ниитин тооллын өмнк 100-300-д җилмүдин үйәс VI-гч зууна хоорнд үүсч, XII-гч зун күртл улм болвсрңһу болсн, Төвд, Моңһл (тер тоод халх, буряд, цаһан моңһл, өөрд чигн) зерг төв Азин олн ард түмнә дотр өргн делгрсн тууль. «Гесриг» «Җаңһр», «Моңһлын нууц товчан» гидг зокалмудла хамдан хамг моңһлын эртин утх-зокалын һурвн өргл гидг мөн.
Үүссн цагасн авн олн үндстнд тархсн болад, ода күртл Төвд, Өвр Моңһл, Көк нуурт хәәлгдҗ бәәдг юм. Олн үндстнд тархсн учрас үндстн болһна онцинь шиңгәсн олн янзин хүвлвртә.
Гесрин тархлт
Моңһл «Гесрин тууҗнь» Алта, Киңһни хормаһас Теңгр уулын ар өвр күртл, Хатн һолын сав һазрас Иҗл мүрнә эрг көвә күртл, өрн дулан Көк Нуурас Киитн серүн Бәәһл дала күртлк өргн уудм һазр орн, оңданар келхлә, Бүгд Нәәрмдх Китд улсин Өвр Моңһл, Көк Нур, Шинҗәң, Ганьсу, Хар Мүрн, Гирин, Ляонин, Юнан, Сычуван зерг мөч орнмудар тархн делгргсн болад Бүгд Нәәрмдх Моңһл Ард Улс, Орсин Холвана улсин Буряд, Хальмгт улмҗлн тархҗ бәәдг юмн болна. Төвд «Гесрин тууҗнь» Китд улсин Төвд, Көк Нур, Сычуван, Ганьсу, Юнан зерг мөч орн болн Пакистан, Бутан, Сикким зерг улс орнд улмҗлн тархҗ бәәдг[1].
Өөрин хойр зун җиләс нааран «Гесрин тууҗнь» эдү-тедү һазад, дотадын судлгчдын аңхарлыг татгсар ирв. Делкә деер аль олн улсин эрдмтд элдв төрлин «Гесрин тууҗиг» цуглулн эмкдкҗ кевлүлгсн болад цөөкн бус шүүмҗ таньлцулһ, тусха өгүлл, тусха зокал ниитлүлв. Терчлн «Гесрин тууҗиг» орчулн таньлцулҗ, судлл кеһәд, тус-тусин хүв немрән үзүлгсәр бәәнә. Ода делкән эл улст парнцс, испань зергин келнә «Гесрин тууҗ» тархҗ бәәнә[2].