Лосар
| Лосар | |
|---|---|
 | |
| Зүүл | Төвдин Шин Җилин байр |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Лосар ( төвд. ལོ་གསར; Вайли: lo-gsar; шуд утх-чинрәр: Шин җил; кит. улмҗлл. 洛薩, кит. килвр. 洛萨, пиньинь Luòsa эс гиҗ кит. улмҗлл. 羅皇節, килвр. 罗皇节, пиньинь Luóhuángjié) — Төвдин шин җилин байр. Билгин тооллын нег шин өдрәс авн Төвдин улмҗллта литәр темдглгддг өдр. Өмнк өдрт әрүслх заң-үүл, шин җилин нег шинәс авн сән-сәәхниг күсч йөрәх йөрәллә холвата. Нег шинәс авн хойр долан хонгин хуһцанд байр болҗ бәәдг. Хойр долан хонгин үрглҗллиг шин җилин байриг Бурхна шаҗна Чотрул Дучен (Ридди Хүвлһәнә дүүцң) байрар төгсдг болна.
Байрин өмн
Улмҗллта Төвдт шин җилин белдвр арвн хойрдгч сарин сүүлин кесгт эклнә. Лхаса балһсна өмн үзгин захд 20-30 миңһн лам Лхасад хурҗ цуглрхд шин җилин сүм-киидин байрт зөрүлҗ, ду дуулад, түлш мод хураһад белддг бәәҗ. Балһсна төв һудмҗст тугин иш тәвәд, Баркорд төвд тугин девскр ясч, шиниг уйдг бәәҗ. Бәәрин үүдн, терз хойриг тасм, цаасн эркнә зүүләр чимглдг йосн бәәнә. Бәәрин деевр деерк йилһснә белг, шүкриг шинрүлнә.
Шин җилин өмн селәдт ясвр-цеврлһ кедг бәәсмн. 12-гч сарин 22-гч өдрт төвдин өрк-бүл болһн «лиңһа» гидг нертә һуйрар кесн бәрмл белдҗ, түүнд кенчр, ноос, торһн тасм бооҗ, мөңгн, үнтә эдлл торһад, дарунь түүнд му йорта шулмсиг орулад тәрнддг бәәҗ. Дарани өдрмүдт эн «лиңһаг» деедләд тәкҗ, 29-гч өдр эс гиҗ сөөни өмн гелңгиг залҗ, терүгән гертәс һарһад, хаалһин уулзвр деер хайдг бәәҗ.
Хуучн җилин сүүлин өдрт (хальмг келәр эн өдриг «бүтү өдр» гидг) гер-бәәрән цеврләд, тәклин ширәд бурхна шин көрг өлгнә. Герин эрс, бахн, нурһн, герин өмнк талваг усн һуйр хойриг холяд, зуурмгарнь өлзәтә нәәмн темдг (бумб, цецг, нарн, сар гидг зургудар) чимглнә. Үүднә өркд арцын мөч торһад авдг бәәҗ.
Мөн бүтү өдрт «чемар» гидг нертә тусха идә кеһәд, сән-сәәхниг күсн йөрәх йосллын тәкл болһад ашглдг бәәҗ. Белг болх дала боорцг чигн кедг бәәҗ.
Өрк-бүл болһн 8-9 зүүл дотран (модна зорсн, цаасн, чолун, нүүрсн, давсн, малын баасн гих мет) дүүрглттә бууз белдәд авдг. Эн буузыг шин җилин нег шинин өдрин үд дунд идх йоста. Кенд ямаран дүүрглт туссар, эн дүүрглтиг авсн күүнә җилнь ямаран болдгиг тааҗ меддгнь тодрха бәәҗ: цаас олсн күн эрдм-ном, сурһульд амҗлтта болх, баас олсн күн кишгт күртх, мөн модн олснь угатя-яду болх гидг йосн бәәнә.
Хуучн җилиг һарһхла, шулмс-чөдкр орулҗ авсн бальң болн лиңһа һарһҗ хайсар, бууһар хаһад, му күчиг көөдг йоста бәәҗ.
Цам
Сүм-хурлмудт хуучн җилән йовулх «Цам» гидг нууц бөҗг бөҗглдг болад, түүнд гелңгүдин маск зүүсн бөҗг, мес-селм бәрсн харчуд, бальң, лиңһа хойриг хайх йосн багтаҗ бәәнә. Цамыг ончлсн сән цагт, теңгрин бәәдл-аһар сәәнд кеһәд авх йоста болсар, зурхачнр терүнә өдриг онц кевәр тоолҗ һарһдг бәәҗ.
Шин җилин сө
Шин җилин сө Лхаса балһсиг эргәд-төөрәд, олн зүүлин байр кеҗ темдглдг бәәҗ. Элдв зүүл байрин хувц өмссн әмтн сән-сәәхниг күсч, әмтнә үүд цокҗ, хадг, чаң гидг шар әәрг, шарсн боорцгин белг хурадг бәәҗ.
Шин җил ирхд
Нег шин
Шин җилин хар өрлә селәнә хамг әмтн аль чадсарн эрт босхар зүткдг бәәҗ. Өрк-бүлд хамгин түрүн боссн күн булгас цевр ус авч ирҗ, тәклин ширәһин өмн күҗ шатаҗ, өрк-бүл, зальврад авсна дару, гер дотр орлго, өмннь зогсад, бийән уһаҗ, үсән кирһн, шин хувцан өмсәд, дарунь гертән орад ирдг бәәсн санҗ.
Нег шин өдрт таалмҗ уга харһлт, күүндврәс зәәләд йовдг бәәҗ. «Манипа» эс гиҗ зәрмдән «цаһан чөдкрмүд» гиҗ нерәддг онц хувц өмссн әмтн герәс герт орҗ, йөрәлин дун, тәрнь дуулҗ йовдг бәәҗ. Чирәсин өрәлнь цаһан, өрәлнь улан будгар будсн, зәрмнь нүүрән цаһан болн цеңкр сахлта маскар бүркдг бәәҗ.
Эн өдрт элгн-хаматн шин хувц өмсәд, цуг үнтә эдллән өмсн зүүҗ, нег-негнүрн гиичлҗ йовдг бәәҗ. Гиичнр болн герин эзд нег-негндән байр күргҗ, зүн ээмдән атх замб цацҗ, хойрдгчинь амндан авч, чаң гидг шар әәрг уудг авг-бәрцтә болдг.
Шин җилин нег шинин өдрт Дала-лам Поталан орад байрин харһт кеһәд, эн цагт цаһан махла өмссн арвн көвүн көлдән хоңх уйҗ, цуглрсн Төвдин нойдын өмн балтта дәәнә бөҗг биилҗ бөҗглдг бәәҗ.
Лхаса балһсна һудмҗд байрин нәр болдг бәәҗ. Гергчүд һурвулн, дөрвүлн цуглҗ, ду дуулад, эргн-төөрәд биилдг. Күүкд деесн деегүр һәрәдҗ өсрдг. Һаза харңһурхла, оошк улан һалта хустг асадг бәәҗ.
Хойр шин
Хойр шинҗ зәрм Төвдин балһсдт кү өндрәс буулһдг заң-үүлиг кедг бәәҗ. Үлгүрлхлә, Лхаса балһснд хойр күн Потала орд-харшин Улан өргән барун өмнк булңгас чолун кермүр тусха эмәл дер туг-маань бәрәд бууҗ ирдг бәәҗ. Эннь дәәнәс сергәлнә гисн үзллә холвта үүлдвр.
Дүүрң сарин өдр
Шин җилин дүүрң сарин өдр эс гиҗ арвн тавна өдрт Чотрул Дучен (Ридди хүвлһәнә дүүцң) шин җилин байрин йосиг дуусхдг. Эн байрнь өңгрсн байрмудыг Бурхн багшла залһад, мөн Бурхн эн өдр йирин биш күч (сидди) үзүләд, темцәнд диилҗ һарсн гиҗ домгт бичәтә йовна.
Җил-өдрмүд
Төвдин лит гидм болхла, нарн-сарин (арһ-билгин) лит болдг. Лосарыг мана цаһан сарин шинин негнәс һурвдгч өдр күртл темдглнә.
| Йирин җил | Төвдин җил | Төвдин җил | Лосар[1] | махбод адусн хойр |
|---|---|---|---|---|
| 2008 | 17 арвҗң 22 җил | 2135 | февраль сарин 7-9 | эр шора хулһн |
| 2009 | 17 арвҗң 23 җил | 2136 | февраль сарин 25-27 | эм шора үкр[2] |
| 2010 | 17 арвҗң 24 җил | 2137 | февраль сарин 14 | эр төмр барс[3] |
| 2011 | 17 арвҗң 25 җил | 2138 | март сарин 5 | эм төмр туула[4] |
| 2012 | 17 арвҗң 26 җил | 2139 | февраль сарин 22 | эр усн лу |
| 2013 | 17 арвҗң 27 җил | 2140 | февраль сарин 11 | эм усн моһа |
| 2014 | 17 арвҗң 28 җил | 2141 | март сарин 2 | эр модн мөрн |
| 2015 | 17 арвҗң 29 җил | 2142 | февраль сарин 18/19 | эм модн хөн |
Немҗ үзтн
Темдглл
- ↑ Темдглл: Лосар байрин өдр цагин бүсәс нөләтә юмн. Үлгүрлхлә, 2005 җилин Лосар АНУ-ин цагин бүсд февраль сарин 8-нд экләд, февраль сарин 9 Азийин цагин бүсд эклв. АНУ-д зәрм әмтн Лосариг февраль сарин 9-нд темдгләд бәәв.
- ↑ Kalacakra.com
- ↑ Jewelheart.org Архивировано 8 март сарин 2010 года.
- ↑ Лосар, Тибетский Новый Год в 2011 году: Железный год Кролика 2138
Ном-зү
- Огнева Е.Д. Тибетцы // Календарные обычаи и обряды народов Восточной Азии. Новый год. — М.: Наука, 1985.