Хар Һазр (хөрг һазр)

«Хар Һазр» нертә шим-мандлын улсин бәәһлин хөрг һазр
«Хар Һазр» нертә шим-мандлын улсин бәәһлин хөрг һазр
Категория МСОП — Ia (Строгий природный резерват (Государственный природный заповедник))
Основная информация
Площадь	121 900 га
Дата основания	Ошибка: пожалуйста, заполните дату в формате ДД.ММ.ГГГГ/ММ.ГГГГ/ГГГГ
Расположение
	45°54′41″ с. ш. 45°58′40″ в. д.GЯO
Страна	Әрәсә, Орсин Холвана Улс;
Субъект РФ	Хальмг Таңһч
	zapovednik-chernyezemli.ru
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Хөрг һазрин гөрәсн

Хар Һазр — 1990 җилин июль сарин 11-нд бәәһүлгдсн шим мандлын улсин бәәһлин хөрг һазр болна. Хар Һазрин бәәһлин хөрг һазрнь кеер теегт, хаһс цөл, цөлин ландшафтыг судлх, Хальмг Таңһчд бәәһә гөрәснә популяциг хамһалх, судлх ор һанц туршлтын талва болдг. Тус хөрг һазрнь хойр талдан һазр нутгиг аһулҗ бәәнә: үндсн кесг болх «Хар Һазрнь» гөрәснә популяциг хамһалҗ хадһлх, некҗ сергәхд агшглгдад, «Гудило-Манц нур» олн улсин ач-холвгдлта уста-чиигтә һазр болад, олн ховр зүүлин усна шовуд болн усна өөрк шовудын үүрлҗ, үвлздг һазр болна. Сүүлңкнь 1996 җилин май сард хуучн «Гудило-Манц» таңһчин улсин хөрг һазр нутгиг хөрг һазрт орулсар бүтсн болна^[1].

Хөрг һазрин һол кесгнь Көк теңгсин нам дор, Күм, Иҗл мүрнә дорд урсхлын хоорнд бәәрлҗ бәәнә. Хөрг һазрин ниит талвань 121,900 га болна. Һазрин талвань: «Хар Һазр» (кеер) – 94,300 га, «Гудило-Манц» (шовун судллын) – 27,600 га. Тус хөрг һазрин хамһаллтын бүснь 91,170 га болна. Тус хөрг һазрнь 1993 җилин декабрь сарин 3-нд ЮНЕСКО-һас шим мандлын алвн йосна статусиг авв.

Бәәһүлгдснә түүкнь

Владимир Иванович Петров Хар Һазрин цөлҗлтлә темцх йирңкә төлвлһәг болвсрулҗ авсн бәәҗ^[2].

Хөрг һазрин закрһана бәәрнь Хальмг Таңһч, Хар Һазрин район, Комсомольск селән, Некрасовин һудмҗ, 31 бәәрн гидг хайг деер бәәрлҗ бәәнә.

Хуулин эрк-зүүһин үндслл[ясврлх | иш ясх]

Хар Һазрин бәәһлин хөрг һазрнь дарани үндсн деер бәәһүлгдҗ бәәнә:

1990 җилин июнь сарин 11-гч өдрин №191 тойгта РСФСР-ин Сәәднрин Зөвллин «1991-1995 җилд Хар Һазр, Кизлярин белчрт теҗәлин талван үр шимиг немгдүлх, экологин тенцвриг сергәх хурдн арһ-кемҗәнә тускар» тогталар.
РСФСР-ин Бәәһль хамһалх улсин хораһин 1990 җилин июль сарин 23-гч өдрин № 63 «Хар һазр» гидг нертә улсин бәәһлин хөрг һазриг зокан бәәһүлх туск тушалар.
Нутг девскрин меҗәг Хальмг Таңһчин ЗХУ-ин Сәәднрин Зөвллин 1991 җилин декабрь сарин 2-гч өдрин 272 тоота ««Хар Һазр» гидг улсин негдсн хөрг һазр, түүнә шөву судллын салвриг зокан бәәһүлхин туск» Хальмг Таңһчин тогталар тогтагдв.
ЮНЕСКО-ин «Күн болн шим-мандл» көтлврин Олн улсин зокцулх зөвллин Тергүләчнрин 1993 җилин декабрь сарин 3-гч өдрин шиидврәр тус хөрг һазрт «Делкән ач-холвгдл цугин шим-мандлын хөрг һазр» гидг статус олһв.
ОХУ-ин Засгин һазрин 1994 җилин сентябрь сарин 13 өдрин тогталар шөвун судллын бүсин нутг-девскр гиҗ Рамсарын конвенцәр №1050-нь усна шовудын бәәх хамгин чухл һазр болх олн улсин ач-холвгдлта 35 усн-чиигтә һазрин ОХУ-ин җигсәлтд багтав.

Хөрг һазрин закрлнь[ясврлх | иш ясх]

2015 җиләс авн өдгә күртл — Убушаев, Батаар Иванович

Хөрг һазрин закрл Увшин Баатр Комсомольск селәнә хөрг һазрин закрһана бәәрнә үүдн деер

Геологь, һазр-зүүһин нөкцл-бәәдл

Хөрг һазрин нутг-девскрин һол кесгнь зүн-өмн үзгт җөөлн налута, намухн дольгата нам дор тал болна. Көк теңгсин нам дор һазрин барун хөөт кесгт бәәрлнә. Хөрг һазрин һол нутг-девскрнь зүн өмн үзгт 0-ас 29 м күртл йирңкә налу цуг җөөлн дольгата нам дор һазр. 10-12 миңһн җилин өмн эк һазрин рельеф үүсх цагт эолын үүл-йовцын ашгт, дарунь антропоген керг-үүл, дефляцита холватаһар гүвдрүтә элснә массив үүсв. Бүсин урһмлыг цаһан шарлҗн, тырсика-цаһан шарлҗн, улан буудян цаһан шарлҗна бүлгмдл хаһс цөлин элсркг шаврнцр көрсн деер хаһс цөлин сорт, сул тогтсн элснә талва цуг псамморфил урһмлта негдҗ харулдг. Үндсн чолулгнь деед дөрвдгч үйин далан хурдс болна^[3].

Гудило-Манц нуурин кесг бәәрлдг Манц-Күмин хотхрнь Азов болн Көк теңгсин нам дор һазриг холвсн барг 500 км ут эрт хоол болна.

Көрснь

Хөрг һазрин нутг-девскрин үндсн кесгин көрсн бүрквчнь бүсчлсн күрң хаһс цөлин элсркг шаврнцр болн теднә цогцлврмуднь намгрхг элсн талвата хольсн хаһс цөлин хуҗр көрстә бәәдг. Гидроморфин нөкцлд нуһ күрң нуһын ууссн, карбонат, тер мет хуҗр, хагта көрс өргн тархсн бәәнә. Эн көрснә давсҗлтнь эрдсҗсн гүн усна түвшн, эк чолулһин шинҗ-чинрәс хамарна. Көрснә давсҗлтын төрлнь хлорид-сульфат, хлорид болна^[3].

Гудило-Манцын орчна усн саңгудын эрг, арлмуднь шаврас тогтна. Көрснә нөмргиг өмн үзгин нутгин хар һазр төләлдг^[4].

Ур-әмсхлнь

Һол кластерин ур-әмсхлнь эк һазрин эрс-тес ур-әмсхлтә: зуннь халун, хагсу-хуура, үвлнь икңкдән цасн уга болна. Январь сарин дундк температур -6.5 ºС, июль сард +24.5 ºС бәәнә. Январь сард хамгин баһ температурнь -35 ºС болад, июль сард хамгин өндр температурнь +42 ºС^[5]. «Хар һазр» гидг нернь көрснә өңгтә (цәәвр бор өңгтә) холвата биш, хәрн үвлин цагт цасн ордгола холвата. Эн һазриг эрт деер үйәс мал үвлзүлхд ашглдг бәәҗ.

Гудило-Манцын шовун судллын кластерин ур-әмсхлнь үндсн бүсәс йилһәтәнь эк һазрин дунд зерг болна. Үвлнь икңкдән үүлркг, дунд зергин киитн, хәрцән уга цаста. Зуннь дулахн, зәрмдән әвр дулахн, цөөкн үүлтә. Манцын хаҗудк һазрнь зөвкн хагсу-хүүрә биш, хәрн хүүрә-салькн-хүүрә зүүлин цаг аһарин тогтврта илрләр тодрхалгдна. Аһарин дундк температурнь хаварт +7-9 кем, зуунын цагт +21-24 кем, намрт +7-1 кем, үвлин цагт -8-9 кем болна. Җилин дундк температурнь +8-9 ° C болдг. Хур-цасна кемҗәнь 300-400 мм-ин хоорнд келвлзнә. Салькнь икңкдән зүн үзгин, зүн өмн үзгин болн барун үзгәс зәрмдән баһ бирдг. Гудило-Манц нуурин бүрн мөсн үүсхнь җил болһн аҗглгддг биш, (һурвн җилд нег дәкҗ), икңкдән декабрь сард үүсдг. Мөсн хаһрдгнь февраль сарин сүл, март сарин экәр болдг. Мөсн талван түр-зуурин харгдах бәәдл (2-7 хонг) ноябрь сард аҗглгдҗ йовна^[4].

Урһмл адусн хойр

Хөрг һазрин урһмлын бүрквчнь цаһан өвсн, хар бол Лерхин шарлҗн, йирин шарлҗн, такан өвсн, камб гих мет цөлин кеерин һазрт урһна. Урһмлта элснднь көк тәрән, темәнә хатханчг, хуҗр өвсн, элсркг шарлҗн, шүр шарлҗар тодрхалгдна. Тал кеерин нуһ, хуҗрлг һазрмудта. Гудило-Манцын арлмуд деер Лессингин цаһан өвсн, ховр урһмлас эфемер синузь болн нань чмгн тал-кеерин урһмл өргн тархҗ бәәнә. Хар һазрин бәәһлин хөрг һазрин ховр урһмлас Талиевин василёк, цаһан өвсн, Залескийин цаһан өвсн, Шренкин бамб цецг орна.

«Хар Һазрин» адусна әәмгнь кеер-теегин, хаһс цөлин йирин зүүләс бүрднә. Йирин йовачнрнь олн өңгта болн хурдн гүрвлдә, чиктә дуһу толһа болн муухр сүүлтә гүрвлдә, элснә моһа, шар гестә моһа, гүрвлдән бәәдлтә моһа, кеерин хорта бор моһа гих мет юмс орна. Эңгин көктн адусна тоод гөрәсн, бор туула, ут чиктә зара, бичкн зурмн, ик болн бичкн ялмн орна. Кеерин хулһн, ялмн-хулһн, үсркг көлтә ялмн гидгнь ховр һарч ирнә. Махч көктн адуснас кирсн арат, цәәвр күрн, цоохр сувср орна. Сүүлин җилмүдт чонын тоо-толһа икдсн бәәнә^[6].

Усна болн усна өөрин олн ховр зүүлин шовудын (шиигдг хун, саарл һалун, улавтр һалун, хорд, хутн, олн зүүлин нуһсн) үүрлх, үвлздг бүс нутгт орхас хөрх цааҗта.

Мөн цөл, кеерин хамһаллтд бәәдг ик тоодг, яман тоодг, кедүхн зүүлин торһа, тоһрун, олн тоота махч шовуд — кеерин бүргд, ут көлтә харцх^[7].

Хөрг һазрин музей

Хөрг һазрин музейнь Комсомольск селәнә хөрг һазрин закрһана бәәрнд секгдсн бәәнә. Үзсклңгнь олн зүүлин эртин үйин тал-талдан үзмрмүд болад, хөрг һазрин көдләчнр терүг нутг-девскрәс салькн көдлҗ, элснәс һарч ирдгиг олҗ авад, тәвдг.