Хальмг Таңһч

Хальмг Таңһч (Хальмгар) Республика Калмыкия (Орсар) *Republic of Kalmykia* (Англяр)
Төрин сүлд	Төрин туг

Төрин дуулл	Хальмг Таңһчин частр
Хотл балһсн	Элст
Бәәһүлгдсн цаг	1957 җилин, 1-гч сарин 9
Статус	Таңһч
Холвана төөрг	Өмн үзгин Холвана төөрг^[1]
Эдин засгин бүс	Иҗлин эдин засгин бүс^[2]
Нутг-девскр^[3]	74 731 km² (28 853,8 sq mi)
- Орм	41-гч
Кодын дуһар	08
ISO 3166-2:RU	RU-KL
Күн-амн
Күн-амн^[4]	268 900
- Орм	78-гч
- Нигтршл	3,6/km² (9,3/sq mi)
- Балһсн^[4]	44.3%
- Көдә^[4]	55.7%
Алвн йосна келмүд	Орс келн, Хальмг келн^[5]
Засгин һазр
Хальмг Таңһчин Тергүн^[6]	Бату Сергеевич Хасиков^[7]
Хууль тогтах бәәһүллһ	Хальмг Таңһчин Хурл
Үндсн хууль	Ик Цааҗин Бичг
Интернет-домен
http://www.kalmregion.ru/

Хальмг (тод. ᡍᠠᠯᡅᡏᠠᡎ, ᡍᠠᠯᡅᡏᠠᡎ ᡐᠠᡊᡎᠠᡔᡅ, алвн йосар бүтн нернь – Хальмг Таңһч) – Орсин Холвана Улсин бүрлдлд ордг бәәһүлмҗин негнь. Өмн үзгин Холвана төөргт багтдг Иҗлин эдин засгин бүсин бүрлдл кесг мөн.

Өмн үзгин кесгәрн Дагестан Республик, барун-өмн кесгәрн Ставрополь кизәр, барун кесгәрн – Ростов муҗ, барун-хөөт кесгәрн Аһшин муҗ, зүн кесгәрн Астрахань муҗта кил залһн оршдг.

Европ түвдк ор һанцхн Бурхна шаҗта орн болҗана.

Алвн йосна келмүд: хальмг, орс келн.

Һазр-зүүһин медәлл

Һазр-зү[ясврлх | иш ясх]

Таңһчин ниит талвань: 76 100 хавтха дөрвлҗн км. Хальмг Таңһчнь Әрәсән Европин кесгин зүн-өмн үзгт оршдг. Нутг-девскрнь өмн үзгәс хөөт үзгүр 458 км., дорд үзгәс барун үзгүр 423 км.-т сунҗ бәәрлдг. Таңһчин бәәрллнь дорд утргин 41°38'-47°34' хоорнд болн хөөт өргргин 48°15'-44°45' хоорнд оршдг. Эннь Белгь, Дань, Швейцарь, Нидерланд гих мет Барун Европин улсмудын нутг-девскрәс ик болдмн. Бүс-нутгнь тег, хаһс цөл, цөлин бүсмүдт бәәрлҗ, 75,9 миңһн хавтха дөрвлҗн км. ниит талвата нутг-девскриг эзлдг.

Хальмгнь барун, төв, дорд зерг һурвн бәәһл-аҗ ахун бүслүртә. Барун бүслүрнь Городовиков болн Яшлтын района нутг-девскриг эзлҗ, төв бүслүрнь Баһ Дөрвдин, Сарпан, Көтчнрин, Целин, Приютненск болн Ик Буурлын зерг района нутг-девскриг эзлдмн. Дорд бүслүрнь Октябрьск, Үстин, Яшкулин, Хар Һазрин болн Лаганин зерг района нутг-девскрт бәәрлдг. Барун бүслүрнь көрсн, уур-әмсхлин хамгин таата нөкцл бүрдсн һазр болдмн.

Нутгнь өмн захас Кум-Манцин хотхр болн Кум (Хөөт Кавказар урсдг һол), Манц һолар тусхарлгдҗ, дорд-өмн үзгәс болхла, Көк теңгст һарцта. Дорд-хөөт үзгәс Таңһчнь баһ кемҗәнә һазр-нутгар Иҗл мөртә киллҗ, барун-хөөт үзгтнь Эргнин өндрлг бәәрлдг. Хальмгин нутг-девскртк Көк теңгсин нам дор һазрин кесгнь Шорвин нам дор һазр гиҗ нерлгдҗ, түүнә өмн кесгәрнь Хар Һазр сунҗ бәәрлнә. Хальмгин нутг-девскрин икңк хүвиг эзлсн һазрин һадрһин нойлҗах төрлнь тегш тал болна. Көк теңгсин эргнь элсркг, бичкн булңта.

Уур-әмсхл[ясврлх | иш ясх]

Таңһчнь эк һазрин эрс уур-әмсхлтә. Зун хүүрә, халун. Үвл цасн баһта болвчн, зәрмдән эрс киитрдг. Барун талдан зүн талан бодхла, әрә дулан. Негдгч сард аһарин дунд кем −7…−9 °C, таңһчин өмн болн барун-өмн талд 10…−12 °C чигн күрнә. Негдгч сард аһарин доод кем −35…−37 °C. Хөөт үзгин нутгин хамгин киитн сө −35…−37 °C күрнә. Үлгүрлхлә, Яшкулд аҗглсн хамгин доод кем −36,1 °C болна. Негдгч, хойрдгч сар хамгин киитн сармуд болҗана. Уур-әмсхлин өвәрцинь дурдҗ келхлә - җилин 182 өдр чилгр теңгртә (нарна толяна 2180—2250 цаг). Дулан ульрлын хуһцан 240-275 өдр үрглҗлдг. Доладгч сард аһарин дунд кем - +23,5…+25,5 °C. Үүнә хамт хамгин халун җилмүдт (2010 җилиг үлгүр болһн авхла) доладгч сарин аһарин дунд кемнь +32 °C-г давҗ болх юмн. Хальмгнь Астрахань муҗта хамт Әрәсән хамгин халун бүс-нутгин тоод ордг. Халун җилмүдт аһарин хамгин деед кемнь +40…+45°C-т күрч чадна. Хәрнь, 2010 җилин доладгч сарин 12-т Утта гидг селәнд аһарнь +45,4 -т күрч халснь Әрәсән хамгин деед үзүллт болсн бәәнә.

Таңһчин хөөт үзгәс өмн болн дорд-өмн үзгүр аһарин кемнь өсч бәәхнь аҗглгддг. Үвлин цагар дуларх маһдллта, зәрм өдр цасн шуурдг. Зәрмдән мөсн тогтҗ, көдәһин аҗ-ахуд һә учрулдг – белчәрин өвсн цаңтад, үр-тәрән чигн киитниг тесврлх арһго болна.

Таңһчин нутг-девскрин өвәрц онцлгиг келхлә – һаң-зуд иктә, хүүрә салькн сальклхнь элвг бәәнә - зунар 120 өдр хүүрә салькта бәәҗ болхмн. Хальмгнь Әрәсән Европин кесгин хамгин һаң-зудта бүс-нутг болҗана. Җилин хур-тунсн – 210-340 мм. Көрснә чиг хаңһамҗин нөкцләр таңһчин нутг-девкриг дөрвн үндсн уур-әмсхлин бүслүрт хувадг: маш хүүрә, хүүрә, ик һаң-зудта, һаң-зудта.

Күчтә салькта һазрнь элвг төлә таңһчнь зөвәр ик салькна эрчм күчнә нөөцтә. Ниит 200 мВт-ын эрчм күч үүлдврлдг хойр цәкллһн станцта – Целин болн Салын. Хальмгнь салькн иктә бүс-нутгудын түрүлх орм эзлдг (секундт 9 метрин хурдта хүүрә салькн 120 өдрин турш тасрлт уга үләх үзгдл чигн бәәнә). 2018 җилд «Салькна эрчм күчн» кизәрлгдмл хәрүцлһтә ниигмлг («Фортум» олн-ниитин хүвцәнә нииглмг, «Роснано» хүвцәнә нииглмг зерг хүвцә эзмшәчтә Эрчм күчнә салврин көгҗлин саңгиг удрддг) Хальмг Таңһчин Засгин һазрта хамтрн ажллх герә бәәһүлҗ. Эн герәнә күрәд бүс-нутгин нутг-девскрт ниит 450 мВт-ын күчтә цәкллһн станцмудыг бәрхәр тохрлцв.

Ашгта малтмл[ясврлх | иш ясх]

Нүүрсн-усн төргчин (углеводородын) орд һазрта. Ик-Буурл, Ермолин бәәһлин кииһин (природн газын) орд һазрта. Хальмгин бәәһлин кинь Көк теңгсин һазрин тосна бүс-нутгт хамардг.

Һол, нуурмуд[ясврлх | иш ясх]

Хамгин ик нур болҗах Манц 344 хавтха дөрвлҗн км. талвата. Таңһчин нутг-девскрт сунҗ тогтсн давсн уста Деед Хулсн, Шорв болн Состан нуурмуд, Баһ болн Ик Яшлтын зерг нуурмуд чухл үүрг күцәдг. Сарпулин кил деер зөвәр ик цевр усна нөөцтә Чоһран усн саң бәәнә. Хальмг орна нутгар 12 км. урсад һарч оддг Иҗл-мөрн таңһчин хамгин ик һол болдмн. Өмн үзгин кил дахҗ, Егорлг, Манц, Күм һолмуд урсна. Кара Сал болн Җург Сал хойр һол Хальмгас эк авдг. Хальмгин һолын икңкнь зунар ширгдг һашун уста баһхн һолмуд болҗана. Дорд үзгин кил деер Көк теңгсин 167 километрин кесг бәәнә.

Көрсн[ясврлх | иш ясх]

Био уур әмсхлин болн геоморфологь-литологин олн күчн-зүүл болн теднә нөлән Хальмгин көрснә бүрквчин байлгиг бүрдүлсн бәәнә. Хальмгин барун захд оршдг Ставрополин өндрлгин дорд-хөөт талд хар шора, Күм-Манцин өндрлгт күрң болн хуҗрлг, Эргнин өндрлгт – хуҗрта цәәвр-күрң, Хальмгин дорд захд зәрм уужм һазрар элсәр сольгдҗах саарл-бор (һөвин) көрсн давмһалдг.

Аң-аһурсна йиртмҗ[ясврлх | иш ясх]

Гөрәсн

Таңһчин нутг-девскрт 60 шаху көктнә төрл-зүүл бәәнә. Хальмгин һол, нуурмудт 130 шаху төрл-зүүлин шовуд үүрән ясч бәәтл, 50 шаху төрл-зүүлин айна шовуд үвлзхәр нисч ирдг. Мөлкгчин 20, хойр нутгтна 3 төрл-зүүлтә. ОХУ-ин Улан дегтрт бичгдсн җивртнә 23 төрл-зүүл бәәнә. Хальмгин болн Астрахань муҗин Хальмгта киллҗәх нутг-девскрт Европ түвин гөрәснә һанцхн популяц хадһлгдн үлдсн бәәнә. Одаһин бәәдләр Әрәсән гөрәснә то-толһа ик буурсн бәәнә. 2011-гч җилин то-бүртклин медәнәс авч үзхлә, Хальмгин гөрәснә то-толһань 12 870-хн орчм бәәсмн. Популяцин оона то-толһань 1-әс 10 күртл хүв эзлдг (хамгин «сән» җилмүдт).

Түүк

Хальмгнь балр-эртәс авн XVII зун күртл[ясврлх | иш ясх]

Хальмгин нутг-девскрт эрт цагас авн янз болһна отг, үндстн әмдрҗ бәәв. Иҗл, Тең мөрнә сав нутгар киммерчүд, скифмүд, сарматмуд, хуннучуд, печенегмуд, куманмуд (половуд) зерг Зүн Европин олн үндстн ээлҗ даралн аҗ төрҗ бәәҗ. Европ, Азин түүкд гүн мөрән үлдәсн Зүн Европин хамгин эртнә төртә улс болх Хазар каганатын төв Одаһин Хальмгин нутг-девскрт бәәрлҗәсмн. XIII зуунд эн һазр бүкләрнь Алтн Ордын медлд орҗ. Алтн Орд задрн бутрсна хөөн эн нутгар ноһаймуд нүүдллҗ йовсн юмн. Хальмгуд болхла, Төв Азяс нүүҗ ирсн үндстн болад, Зүн Һарин хаата улсин өөрдүдин (барун моңһлмудын) үрн-садн болҗана. Өөрдүд XVII зуунас авн Иҗл, Тең мөрнә сав һазрт сүүршҗ экләд, эврәннь хаата улсан бәәһүлҗ. XVI-XVII зууна экәр өөрдүдин нутгт белчәрин хомсдл үүсч. Немҗ келхд, Дөрвн өөрдин хоорндк эрк-медлин төлә темцл һарсн учрар тәәш Хо-Өрлг тергүтә торһудмуд болн Дала-Баатр тергүтә дөрвдмүд атаман Ермакар бәәлдн дахулсн Барун Сиврин тал нутгт Хальмгуд болхла, Төв Азин тал нутгас нүүҗ ирәд, Доод Иҗл мөрн, Көк теңгсин хөөт кесгт сүүршсн өөрдүдин үрн-садн болҗана. XVI-XVII зууна цагт Зүн Һарт әмдрҗәсн моңһлмудын нег кесгнь Көк-Нуурур, талдан кесгнь төрсн нутгтан үлдсн болхла, һурвдгч кесгнь тер үйин Орсин хаата улсин нутгур нүүҗ. Орсин хаата улсин нутгур нүүсн бүлг моңһлмуд болҗана. Хальмгин түүкин талар дегтр-зокалыг Г.С.Лыткин, А.М.Позднеев, Н.Н.Пальмов, Г.О.Авляев, У.Д.Душан, А.Г.Митиров, В.П.Санчиров, С.К.Хойт, У.Э.Эрдниев зерг эрдмтнр китд, моңһл, орсин түүкин экн-сурвлҗмудт үндслн бичсн бәәнә. Моңһл судллын шинҗлх уханд хальмгин түүк, келн, сойл, ахуг судлдг хальмг салвр бәәнә.

1556-гч җилд Хальмгудын дәврлтд учрсн Алтн Ордын закрач Москваһин хан IV Догшн Иванд зәңглҗ бәәҗ. Йирнь, хальмгуд Орс нутгт ирсн цагасн эклн даңгин айн-дә кеҗ, нүүдлин әмдрләр әмдрҗ бәәсмн. Хальмгудын кесн ик кемҗәнә түрүн айн-дән 1560-гч җилд Ноһайин Ордын хотл балһсн Баһ Сарайиг эзлсн йовдл бәәҗ.

Тер цагт Хальмгт ик нөләтә кедн цергин удрдач бәәв. Тедн тус тустан, зәрмдән күчән ниилүлн маңһд, орс, хасг, Теңгин казак, дагестан зерг үндстнлә бәәлдҗәсн талар түүкин бәрмт бәәнә. Орсмуд аңх 1574-гч җилд Хальмгудыг күлән зөвшәрсн бәрмт бәәнә. 1574-гч җилин 5-гч сарин 30-нд IV Догшн Ивана зәрлгәр бухар, хальмг, Казань Ордын хулдачнр Орсин яков, Григорийн шивәд татвр уга нәәмә кехиг зөвшәрсн бәәнә. Эннь Орсин түүкд түрүн болҗ хальмгудын талар алвн йосна бәрмт-бичг дурдсн керг болҗана. 1578-гч җилд Хальмгт шар шаҗн түгн делгрч эклсмн. Тер цагас хооран Хальмгин нөләтә нойдуд Төвдин хотл балһсн Лхасур йовҗ, Дала ламас зерг, цол күртдг болҗ. 1591-гч җилд Сиврин хан Кучумин цергүд Ишим, Нор-Ишим һолын орчмас хальмгудын агтыг хулхалсн тускан бичҗ. Мөрән алдсн хальмгуд Сиврин хан Кучумин цергүдин хөөнәс көөҗ бәәҗ. Гивчн, эн керг яһҗ төгссн талар түүкин бәрмт бәәхш. 1599-гч җилд Зая-пандит төрҗ, “Тод үзг” кемәх Цаһан толһа зокасн бәәнә. 1615-гч җил болхд, хальмгудын олңкнь Бурхна шаҗта болҗ.

XVII зууна экнә һучн җилд хальмгин олн өрк-әәмгүд Иҗл мөрнә эргт нүүҗ ирсн бәәнә. Хальмгуд ноһаймудыг Иҗл мөрнә барун эргт, цааранднь Терек, Ховң, Крым, Бужакур нүүлһсн бәәнә. Ноһаймудын зәрмнь хальмгин бүрлдлд орҗ, ааҗмар тедндән уусҗ. Ноһаймудыг Доод Иҗл мөрүр нүүхднь Теңгин казакмуд туслҗасн түүк бәәдг. Учрнь юунд гихлә, ноһаймудыг нутгаснь көөхиг Орсин эзн хан Теңгин казакмудт даалһсн бәәсн төлә соньрхл негтә бәәсн сәнҗ. Ааҗмдан хальмгуд орсмудта зөрцлдх болҗ. 1655-гч җилд Орсин эзн хан хальмгудт хандн, алвн бичг илгәҗ, түүнднь үннч бәәхиг шаардсн билә. Орсин эзн хаана бичгиг хальмгуд бәрҗ авн, күлән зөвшәрҗәсн бәәсн болвчн, эцстнь амллтан зөрцх йовдл һарһҗ бәәҗ.

Нүүдлчн хальмгуд эн үйд Доод Иҗл мөрнәс Көк теңгсин хөөт кесг, өмн үзгт Терек һол, хөөт үзгт Самар балһсн, барун үзгт Тең мөрн, зүн үзгт Зә (Урал) мөрн күртл өргн ууҗм һазр-нутгиг эзлҗ бәәҗ. Ааҗмдан хальмгудын эзмшл һазр баһрснь теднә дотад зөрцлтә холвата бәәсн гиҗ Әрәсән түүкчнр үздг бәәнә. Орсин кизәрт ирсн хөөн Торһудын тәәҗ Хо Өрлг, Дөрвдин Дала тәәш Доод Иҗл мөрнә эргт хальмгин төртә улсиг аңх бәәһүлсмн. Болвчн, Хальмгин һол «гэрнь» Зә һолын барун кесгт бәәҗ. 1640-гч җилд Торһудын Хо Өрлг тәәш өөрд нойдын хурлд орлцхар Зүн Һарур йовҗ бәәҗ. Түүг буцҗ ирснә хөөн хальмгуд Иҗл мөрн орчм бүс-нутгт әмдрдг бусд келтнрүр уулһлн дәврҗ, деерм кех болҗ. Хо Өрлг таалл төгсснә хөөн түүнә ууһн көвүн Шүкр Дәәчң Хальмгиг закрх болҗ. 1645-гч җил Дала ламас цол-зерг авхар тернь Төвдт одсн үйәр (1646 җил) Хальмгин зәрм баһ нойд Астрахань балһснд одҗ, Цаһан хаан Орсин бүрлдлд орх күслт һарһсмн. Орсмуд чигн, хальмгмудын күслтиг күлән авх гиҗ медүлсн бәәнә. 1654-гч җилд Шүкр Дәәчң Төвдәс эргҗ ирәд юмна түрүнд орсмудур хальдн довтлҗ. Шүкр Дәәчң, түүнә көвүн Пунцг хойр Зүн Һарас нүүдллн ирсн моңһл угта әәмгүдиг негдкҗ чадсн бәәҗ. 1672-гч җилд Аюш (Аюка) төрин эрк медлиг авсмн. Аюш хальмгин бусд әәмгүдиг эврәдән негдкҗ, эрк медлән немгдүлсәр бәәлә. Нег дәкҗ Аюшин хойр дүнь хоорндан муудлцсн болад, негнь Хар теңгсин шидр бәәдг орсмудас туслмҗ һуусн тууҗ бәәдг. Гивчн, Аюш хойр дүүһән эвлрүлсәр барлго, тедн һурвулн күчән негдкн орсмудын эсргү дә кеҗ. Азовин теңгсиг эзмшх, мөн Харм алднд бәәдг овг-әәмгүдиг сөнәхд туслыт кемән Орсмуд хальмгин Аюш хаанд 1674-гч җилд хандсн болвчн, Аюш хан «туслшгов» гисн хәрү өгсн бәәнә. Хальмгуд болн теднә харьяна маңһдмуд Орсур даңгин хальдҗ, деерм-тонул кедг бәәҗ. Эн үйд орсмуд Царицынас Астрахань күртл цөн бөлгәрн зөвкн усн замар йовдг болҗ. Хүүрә һазрар йовхнь орсмудт аюлта болсн бәәнә. 1684-гч җиләс Аюш хан цергин күчәр Зә һолын ца һарһв. Тернь буруд, дагестан, кумык, кабардин, ховңмудтай бәәлдҗ. 1690-гч җилд Дала лам Хальмгин хан Аюшд хаана цол, тамһиг илгәсн бәәнә. Дала ламин илгәмҗиг авсн Аюш үүгәрн орсмудас харат бус гидгән нотлн харулхиг зөрсн бәәнә. 1696-гч җилд хальмгин цергүд Азовин теңгсин айн-дәәнд орлцҗ.1697-гч җилд Әрәсән эзн 1-дч Пётр хан килин цаад йовхдан Әрәсән кизәр нутгиг хамһалҗ бәәх күслт хальмгудт тәвҗ. Үүнә хәрүд орсмуд Аюш хаанд тов, җил болһн 20 бочк дәр, 10 бочк хорһлҗ өгх гиҗ амлсн бәәнә. Мөн Аюш хаана зөвшәрл угаһар хальмгудыг кирслшго (шаҗнд татн орулшго) гиҗ тохрлцҗ.

1709-гч җилд Әрәсән эзн хан 1-гч Пётр олзин швед цергүдәр Әрәсән эзтә улсин һазрин зургиг зурулхд, тер үйин Әрәсән хоша-зерглдә ормуд дотр ноһан өңгәр Зүн Һарин хаата улсиг темдглсн бәәдг. 1724-гч җилд Аюш хан нас барсна хөөн Әрәсән засгин һазр Хальмгин удрдачиг тогтах көңдлңгәс нөләлх гиҗ орлдҗ, Аюшин хууль йосна биш көвүн Дорҗ Назаровиг орсмуд демҗҗ бәәсн чигн, Хальмгин икс-деедс хан ширәд Церн Дондгиг залсн бәәнә. Хальмгин удрдачиг тогтахднь орсмуд орлцх гиснь иим бүтлго болҗ. Деерк үүл-йовдл хальмгудын дургог төрүлсн бәәнә.

1727-гч җиләс авн хальмгуд Әрәсән нутгур дәкн хальдх болҗ. 1727-гч җилин намрзң орсмуд 60 миңһн арслңгин үргдл амсҗ, 17 орс күн олзлгдҗ, 15 орс алгдҗ. Хальмгин дәврлтәс сергәлхин төләд Астрахань бәлһснас Саратов күртл бүк балһдт цергүдт зөрүлсн оңһц белдкҗ. 1729-гч җилд хальмгин икс-деедс Әрәстә бәәлдх угаһан шиидҗ ядн бәәлә. Гитл 1730-гч җилд Хальмгин хан Церн Дондгиг зөрн Манҗуһин хаана элч төләләч ирҗ йовна гисн зәңг-медәлл ирв. Манҗуһин хаана төләләч Церн Дондгт хаана титм, богд хан гисн цол өгх гиҗәх гисн зәңг һарч. Үүг медсн орсмуд Церн Дондгт хаана титм, цол түрүлҗ өгх болҗ. 1731-гч җилд Церн Дондг Хазлвш, Оттомана боомтмудта хәрцҗ эклҗ. Оттоманмуд хальмгин эсргү темцл кехәр завдхднь орсмуд хамһалсн бәәнә. Зуг хоҗм орсмуд Оттоманмудта хәрлцәһән сәәҗрүлҗ хальмгудт хандн Оттомана боомтыг оркн йовхиг сана девшүлҗ. Гитл Хальмгуд эн санаг күлән авад уга. Үүнә хөөн хальмг-орсин хәрлцән эрс муудҗ, орсмуд Хальмгин улс-төрин әмдрлд көндлңгәс орлцхнь ааҗмар немгдсн. Азьд күчркг болсн Манҗу улс Зүн Һарин хаата улсиг бөкән дарад зогссн уга, күн-аминь кудн уга кев. 1759-гч җилд Өөрдин эзн хан Давач таалл төгсв. Түшг болсн Зүн Һарин хаата улс унсна хөөн һанцардсн Хальмгин сүр-күчн, негдмл бәәдл улм дорацж, Әрәсән нөләнд бүрн орҗ. 1825-гч җилд Әрәсән Засгин һазр «Хальмгин ард-түмиг удрдх җурм» батлҗ. Эн дүрмин даху Хальмгин асудлыг Әрәсән Һазад кергин ям шииддг бәәсән уурч, дотад кергин ямин эрклх асудл гиҗ үзсн бәәнә.

XX зууна экн үй[ясврлх | иш ясх]

Иргнә дән эклм цацу Әрәсән өмн үзгин һазр-нутг Улан Цергин болн Деникина сән дурнахн, Красновин Теңгин хазгудын Цергин хоорндк бәәлдәнә һол талвр болж хүврв. Эн бәәлдәнә үр-дүңгд 1920-гч җилин 3-гч сар гихд, Хальмгин цуг улсмудыг улатнр эзлҗ, Зөвллтин засгиг сергәсмн. Әрәсәд хаата засг унҗ, Октябрин хүвсхл диилснә хөөн Хальмгин ард-түмн эврә хүв-заяһан һартан авч, төртә улсан сергәх орлдлһ кесн чигн, Хальмгт Әрәсән нөлән дегәд ик бәәсн төлә бүрн тусар тогтнх асудлыг йирәсн көндәх болмҗ уга бәәҗ. 1917-гч җилин 3-гч сарин 25-нд Хальмгин йозуртн, сегәтнә төләләчнр Астрахань балһснд ик хурл кеҗ, Әрәсән түр Засгин һазрт хандн, эврән засх улс бәәһүлх эрк олһит гисн бичг үүлдсн болвчн, 1917-гч җилин 7-гч сарин 1-нд Әрәсән түр Засгин һазр «Хальмгин ард-түмнә теегин муҗ» бәәһүлх шиидвр һарһла. Октябрин хүвсхлин хөөн хальмгуд хальмгуд бий даах зөрлһәр 1917-гч җилд нойн цолта Тундутовин удрдлһ дор Хальмгин зевсгтә бослһ һарһсн болн Зөвллтин эсргү 1930-гч җилд мөн Хальмгин зевсгтә бослһ һарһн эсргүцхд ЗХУ эврә Улан Цергин күчәр цус асхрулн күчәр дарҗ бәәв. 1920-гч җилин 7-гч сарин 2-9-нә хоорнд Чилгр селәнд Бүк Хальмгин хурл болҗ, 1920-гч җилин 11-гч сарин 4-нд Астрахань, Царыцин, Ставрополин губернь, Дон, Терек муҗас һазр-нутг тасдн Хальмгин эврән засх муҗ бәәһүлҗ. Тер цагас хооран җил болһна 11-гч сарин 4-нд Хальмгуд засг-төрән сергәсн түүкин өдрән байр-йосллын бәәдлтә темдглн өңгрүлдг болсн бәәнә. Немҗ келхд, деер дурдсн хурл деер «Хальмгин көдлмшч ард-түмнә эркин тунхглл» зарлгдсмн. Оренбург, Кум һолын хальмгудыг Хальмгур нүүлгв. 1924-гч җил күртл Хальмгин төвнь Астрахань бәлһсн бәәҗ, хоҗм Элст балһсн засг-закрлһна төвнь болсн. 1935-гч җилин 10-гч сарин 20-нд Хальмгин эврән засх муҗиг Зөвллт Социалист Бүгд Хальмгин автономьта Таңһч гиҗ алвн йосар зарлсн бәәнә.

1929-1934-гч җилмүдин хоорнд Хальмгин һазр-нутгт кергҗүлсн хамтрлҗуллтын үр-дүңгд 2195 өрк-бүлин (14 000 шаху күн) эд-көрңгиг хуралһҗ, 1821 күүг алвдн нүүлгҗ.

Аһу Ик Төрскнә дән[ясврлх | иш ясх]

1937-гч җилин 6 сарин 23-нд Хальмгин Үндсн Хууль батлгдҗ. Зуг Делкән 2-гч дәәнә үйд хальмг цергүд Хальмгин тусар тогтнлын төлә Хальмгин мөртә корпусиг бәәһүлн фашист Германя талд орҗ ЗХУ-ин эсргү бәәлдсмн. Эннь Москваһин хорслыг көдлгсн бәәнә. Гихдән 110 -гч Хальмгин мөртә цергин дивизь Улан Цергин талд орҗ, Германя эсргү ноолдсн бәәдг юмн. 1941-1943-гч җилмүдин дотр ЗСХАТ 38 778 күүг дәәнә шуһмурнь илгәсн. Дәәнә өмн цергин алв хааҗасн күмсиг орулхла, эн то 43 210 болҗ өсх. 300 шаху күн дәәснә ар талд нуугдҗ, туршулын отрядмудт үүл-аҗллһан йовулҗ бәәсмн (ЗСХАТ, Сталинград, Ростов муҗ, Орджоникидзеһин кизәрин нутг-девскрт). Мөн 1943-гч җил күртл хальмгуд 30 миңһн шаху мөрн, олн зун миңһн тонн махн, заһсн, буудя зерг көдәһин аҗ-ахун бүтәгдл, зөвәр олн тооһин дулан хувцн, цаһан керглл болн һосиг Улан Цергт өргсмн. Мөн чигн, 100 саяс үлү арслң өргҗ. Делкән 2-гч дәәнә эцст хальмг 8 күн ЗХУ-ин Баатр цол күртсн бәәнә. 1942-гч җилин 8-гч сарас 1943-гч җилин 1-гч сарин хоорнд Хальмгин нутг-девскр деер бәәлдәнә аҗллһн йовгдҗ. 1943-гч җилд Хальмгин эврән засх орна нутгиг Улан Церг немшнрәс чөләлх үүл-йовц эклсн.

Эврән засх эркиг хасснь[ясврлх | иш ясх]

1943-гч җилин 12-гч сард «Улсмуд» кемәх үүл-аҗллһн йовулгдҗ экләд, хальмгудыг ху хамҗ Сиврүр цөлсн бәәнә. Төрин үзгәс хальмгудыг Зөвллтин төрин бәәһүлһмүдт оларн эсргүцҗ, Улан Цергтә темцлдҗәх «нәәтвр уга» улс гиҗ үзн иигҗ шиидксн юмн. Зуг үнн кергтән тер цагт Улан Цергин эңнәнд 23,540 хальмг эр бәәлдҗ йовсмн. Өмн үзгин фронтд ЗХУ-ын Баатр цолыг авсн түрүн күн хальмг күн бәәв. 1943-гч җил күртл хөрн һару күүнд Баатр цол өгснә 9-нь хальмг күн бәәв.

12-гч сарин 27-нд Зөвллт Холвата Улсин засгин һазр Хальмгин Эврән засх Зөвллт Социалист Таңһчиг алвн йосар татн буулһсн. Хуучн нутг-девскрин зәрм кесгиг Астрахань, Сталинград, Ростов, Ставрополь, Дагестанд хував. Элст балһсна нериг Степной болһн сольв. Хальмгудыг нүүлгн шилҗүлх аҗлыг алвн йосар тодрхалсн Ардын Комиссармудын Зөвллин 1432 425 тогталыг 1943-гч җилин 12-гч сарин 28-нд батлв. Үүнд Вячеслав Молотов һарин үзг зурсн болвчн, олн-ниитд зарлад уга.

1943-гч җилин 12-гч сарин 28-нә өрүн Дотад кергин ардын комиссариатын көдләчнр хальмгудын герт орҗ, Деед Зөвллин Тергүләчнрин тогталыг зарлҗ, хальмгудыг шуд Сиврүр цөлх болсан дуулһсмн. Хальмгудт эд-зүүлән баглх 12 цаг олһв. Тедн нег гер-бүлд 500 килограмм күртлк эд-көрңгиг авч йовхиг зөвшәрсн болад, олн гер-бүл нег ацана машинд хамдан ачгдх йоста бәәв. Зөвллтин цергүд хальмгудын гермүдт негҗлһ кеҗ, һалта зевсг, Зөвллтиг эсргүцсн урн зокал, һазад валютыг хуран авч бәәҗ. Күүкд улс, бичкдүд, көгшд гиһәд хальмг үндстн болһниг ацана машинд ачҗ, өөрк төмр хаалһин буудлмудур авч ирн, ацана һалта тергнд чикҗ бәәв. Зөвкн хальмг биш, алвдн һарһдг уга угтна эрчүдтә герлсн хальмг күүкд улсл үлдх эрктә бәәв. Зөвллтин күчмүд маһдго эсргүцләс урдчлн сергәлхин төләд Хальмгин сүүрмүдиг 10,000 һару цергәр бүслүлсн бәәв. Алвдн һарһх аҗл экләд, 750 хальмгиг «террорист бөлгллин гешүн» эс гихлә «Зөвллтиг эсргүцгч элементмүд» кемән бәрҗ. Немҗ келхд, хальмгудыг мал зөөдг халалт уга ацана вагоһар зөөсмн.

Цөллһүр тееврлх йовцд 1,400 хальмг нас барҗ, мөн тер тооһин иргд күнд өвчн туссмн. Хальмгудыг цөлсн бүсмүднь ЗХУ-ын хамгин көгҗл баһта бүсмүд бәәснәсн болҗ тедн күч-көлснә һазрт өдрт 12 цаг күртл аҗллҗ өлсклң, муурлт, тав-айго бәәдләс өвчлҗ, үкҗ бәәлә. Тедниг уул-уурха, алт олврлх, нүүрс олврлх, модна үүлдвр зергт аҗллулҗ бәәв.

Хальмгудын хүвд цөллһнь үндснә һамшг болснь марһанго үнн болҗана. Цөлгдснәс авн 1946-гч җил күртл насан барсн күүнә то 13 443 күн билә. Үүнә хамт төрлтин кемҗән ик гидгәр буурла. 1943-1950-гч җилмүдин хоорнд 97-98 миңһн цөллгдсн хальмгудас 40 миңһн өңгрү күн насан барҗ. Эн цөллһд хальмгуднь күн-амна хаһсар цөөрч.

Хальмгудыг цөлснтә хамт хальмгудын эврән засх эркнь хасгдҗ. 1944-гч җилд Хальмгнь оршн тогтнхан уурла. Хальмгин нутг-девскриг хоша-зерглдә муҗмудын хоорнд хувасмн.

1953-гч җилд И.В.Сталин нас барсна хөөн Зөвллтин шин удрдачнр Хальмгин талар бодлһан җөөлрүлҗ. 1957-гч җилин 1-гч сард Ставрополин кизәрин бүрлдлд Хальмгин эврән засх муҗиг бәәһүлх шиидвриг ЗХУ-ин Деед Зөвлл һарһҗ. Иигхдән, өмннь Хальмгин нутгт тооцгдҗ бәәсн Лиман, Иҗлин төөргиг Астрахань муҗд, мөн Дагестана медлд 158 га талва Хар һазр үлдәҗ. 1958 -гч җилд цөллһд нутг заагдсн күмсин үрн-садыг Хальмгурн эргҗ ирхиг зөвшәрҗ Зөвллтә Социалист Хальмгин Автономьта Таңһчин статусиг сергәсмн. 1961-1978-гч җилмүдт [Зөвллтә Социалист Хальмгин Автономьта Таңһч|ЗСХАТ-ин] тергүһәр ахмд дәәч, ЗХУ-ын Баатр, генерал Б.Б.Городовиков аҗллсмн. 1985 җилд Зөвллтин удрдач М.Горбачёв зогсңг бәәдлд орад бәәх эдин засг, ниигмин әмдрлд түлкц өгх зөрлһәр алдрта «Перестройка» эс гиҗ «Хүврүлн бәәһүллт» зарлв. Эннь эцстә ЗХУ задрх, коммунист диглм Әрәсәд нурн унх эклц болсн билә. 1990-гч җилин 12-гч сард [Зөвллтә Социалист Хальмгин Автономьта Таңһч|ЗСХАТ-иг] [ЗСХТ|Зөвллтә Социалист Хальмг Таңһч] гиҗ нерлх болҗ, 1991-гч җилин 4-гч сарин 26-нд “Шахгдсн ард-түмиг цаһадхх талар” хууль батлҗ. 1991-гч җилин 10-гч сарин 18-нд “Улс-төрин кергәр шахгдсн күмсиг цаһадхх талар” хууль батлгдҗ Делкән хойрдгч дәәнә җилмүдт нутг заагдн цөллгдҗ зовҗ шанлсн хальмгудыг цаһадхх аҗл эклсн бәәнә.

1956-гч җилдл хальмгудыг бүрн цаһадхҗ өгсмн.

Дәәнә хөөтк җилмүд[ясврлх | иш ясх]

Хальмгудын эврән засх эркиг хойр үй-шатар сергәсмн. 1957-гч җилин 1-гч сарин 9-нд Зөвллтин тогталар Хальмгин Эврән Засх муҗиг бәәһүлҗ, 1958-гч җилин 7-гч сарин 29-нд алвн йосар Хальмгин Эврән Засх Зөвллт Социалист Таңһч болв. Хәрнь, өмнк кил-кизәртәһәр биш. Эврән засх эркиг сергәснә хөөн 1943-гч җил күртл Хальмгин бүрлдлд бәәсн Иҗлин болн Долбан улсин һазр-нутгиг (Астрахань муҗин одаһин Нариманов болн Лиман района икңк кесг) хальмгудт буцаҗ өгсн уга. 1959-гч җил болхд цөлгдсн хальмгудын 60 һару хүвнь нутгтан буцҗ ирҗ. 1989-гч җил болхд Зөвллтин хальмгудын 85 шаху хүвнь Хальмгтан оршн сууҗала.

1989-гч җилин 11-гч сарин 14-нд Зөвллт Холвата Улсин Деед Зөвлл Сталина бүк цөллһиг «хууль бус, гемтә кергин шинҗтә» гиҗ зарлв. Әрәсән түүкч Павел Полян Сталина үйд бүк угтна бөлгүдиг алвдн нутгас һарһҗ цөлсиг күн-төрлктнә эсргү гемтә керг гиҗ үздг бәәв.

1996-гч җилин 12-гч сарин 28-нд урн бәрмлч Эрнст Неизвестный Элстд цөлгдсн хальмгудын гегән дурсхлд зөрүлн «Цөллһ болн буцх хаалһ» нертә 3 метр өндр күрл бәрмл көшәг нееҗ.

Орчн үй[ясврлх | иш ясх]

1992-гч җилин 2-гч сарин 20-нд Зөвллт Социалист Хальмг Таңһчин Деед Зөвллнь таңһчиг «Хальмг Таңһч» гиҗ дәкн нерлх тогталыг батлҗ. 1992-гч җилин 4-гч сарин 21-нд Ардын Төләләчнрин Хурл таңһчин шин нериг Әрәсән Үндсн Хуульд орулҗ.

1993-гч җилд Үлмҗин Кирсан Николаевич таңһчин түрүн йирңкәләчәр суңһгдла.

1994-гч җилд Зүн Һарин хаата улст бәәсән санн, «Ик Цааҗин бичг» нертә Үндсн Хуулиг батлв. Эн Үндсн Хуулин даху Хальмг Таңһчнь Зүн Һарин хаата улсин хууль йосна залһмҗлачар күлән зөвшәргдв. Немҗ келхд, Хальмг Таңһчнь Орсин Холвана Улсин субъектар тодрхалгдҗ, түүнә салшго кесг болв.

1998-гч җилин 11-гч сард йирңкәләч Үлмҗин Кирсан Әрәсән нег холвана цувгт «Хальмгнь ОХУ-т чөләтәһәр эвллдн негдсн холвана улсин статуста болх эс гиҗ ОХУ-ин бүрлдләс нег мөсн һарч маһдго» гиҗ зарлснас көлтә төрин бәәһүлһмүдин удрдачнрин хату шүүмҗлл күртв. Йирңкәләчнь хәрүднь «Эн болхла, алвн йосна зарлл биш болад, зөвкн таңһчин асудлмудт аңхарл татх нег арһ билә» гисн тәәлвр өгв.

2009-гч җилд хальмгуд Әрәсәд сән дурар негдснә 400 җилин өөн болҗ, тус үүл-йовдлд холвгдулн Әрәсән Төв Банк 2009-гч җилин 6-гч сарин 2-т дурсхлын зос һарһсн бәәнә.

2010-гч җилин 9-гч сарас А.М.Орлов, 2019-гч җилин 9-гч сарас Б.Хасиков Хальмгин тергүнә алвн зергт тус-тустнь суңһгдн аҗллҗ бәәнә.

Күн-амн

ОХУ-ин статистикин алвна медәллснәс үзхлә, таңһчин күн-амна то 264 210 күн болҗана (2023-гч җилин бәәдләр). Күн-амна нигтрл – нег хавтха дөрвлҗн километр нутг-девскрт 3,54 күн онгдҗана (2023-гч җилин бәәдләр). Балһсна күн-амна тонь ниит тооһин 47,18 хүвиг эзлҗәнә (2022-гч җилин бәәдләр).

2010-гч җилин күн-амна тооллһна үр-дүңгәс хәләхд, Хальмг Таңһчин күн-амна тонь 289 481 күн билә. 2002-2010-гч җилмүдин хоорндк хуһцанд күн-амна буурлтнь эрс ударсн бәәнә. 1989-2002-гч җилмүдин хоорнд Хальмг Таңһчин күн-амна то нег җилин дунд бәәдләр 0,81 хүвәр буурч бәәсн болхла, 2002-2010-гч җилмүдин хоорнд 0,15 хүвәр буурдг болсн. 1989-гч җилин күн-амна тооллһна цагас авн тогтмл бәәсн балһсн, көдәһин күн-амна хәрцән (45,6 %/54,4 %) 2010-гч җилд 44,1 % (127 647 күн) болн 55,9 % (161 844 күн) болад хүврв.

Балһсҗлт (урбанизац)[ясврлх | иш ясх]

Засг закрлһна хуварлт

Засг закрлһн, нутг-девскрин хуварлтын хүвд Хальмг Таңһчнь бүс-нутгин ач-холвгдлта 1 балһсн (Элст) болн 13 районд хувагддг.

Эврән удрдх йосыг зокан бәәһүллтин күрәд Хальмг Таңһчнь Элст балһсна төөрг болн 13 орн-нутгин районас бүрддг.

Эдин засг

Хальмгин эдин засгин чадмҗ хаңһлтгоһар көгҗҗ. 2011-гч җилин бәәдләр Хальмгин бүс-нутгин ниит бүтәгдлин кемҗән маш баһ болҗ (28 779,4 сай арслң), бүк Әрәсән бүс-нутгин ниит бүтәгдлин 0,06 хүвиг бүрдүлв. Эдин засгин дуту көгҗсинь бүс-нутгин ниит бүтәгдлин бүтц харулҗана. Иимд, 2011-гч җилд эдин засгин үүл-аҗллһна үндсн чигллмүднь иим болв:

көдәһин аҗ-аху, аң аңнур, өөһин аҗ-аху - 37 хүв
төрин засг-закрлһн болн цергин аюл уга бәәдлиг хаңһлт; ниигмин даатхл - 15,5 хүв
бөөмин болн җиҗг хулдан; тееврин кергсл, мотоцикл, гер-ахун баран болн хүвин кергләнә эд-зүүлин ясвр - 8,2 хүв
эрүл-менд хамһалл болн ниигмин үүлчллһн - 7 хүв
болвсрл - 6,25 хүв
бәрлһин салвр - 5,9 хүв
теевр болн хәрлцән-холван - 4,2 хүв
болвсрулх үүлдврлл - 3,6 хүв
үүл-аҗллһна бусд төрлмүд - 12,3 хүв

Аҗ-үүлдврин салвр

Көдәһин аҗ-аху[ясврлх | иш ясх]

Көдәһин аҗ-ахун аҗ-үүлдврин цогцлвр Хальмг Таңһчин эдин засгин чухл бүрлдл кесг мөн. Тенд бүс-нутгин ниит бүтәгдлин 30 хүвнь үүлдврлгдҗ, ниит аҗллх күчнә 25 хүвнь аҗллдг. Таңһчин көдәһин аҗ-ахун салврнь аһурсна аҗ-ахун деер тогтдг. Махна чигллин үкр, хөөнә аҗ-аху болн нәрн нооста хөөнә аҗ-аху түүнә һол чигллмүл болдг. Аһурсна аҗ-ахун бүтәгдл көдәһин аҗ-ахун ниит бүтәгдлин 80 хүв эзлдг. 2020-гч җилд ниит 27,4 тербум арслңгин көдәһин аҗ-ахун аҗ-үүлдврин цогцлврин бүтәгдл үүлдврлгдсн бәәнә (6,4 тербум арслң – урһмлын аҗ-аху, 21,4 тербум арслң – аһурсна аҗ-аху). Үүлдврллин индексмүднь – 91,5, 90,1, 92,0 хүв.

Аһурсна аҗ-аху[ясврлх | иш ясх]

2015-гч җилин хаһс җилин бәәдләр Хальмгин аһурсна аҗ-ахун үзүллтс иим болв:

бод малын то-толһа – 814 миңһн толһа мал (улст түрүн орм эзлв)
яман, хөөнә то-толһа - 3067.1 миңһн толһа мал шаху
мөрнә то – 30 миңһн шаху

2020-гч җилд 131,6 миңһн тонн мал, шовуна махн (әмдин чиңнүрәр), 54,8 миңһн тонн үсн, 15,1 сай өндгн үүлдврлгдсн бәәнә. Үкрин үснә һарцин үзүллтәрн Хальмгнь хамгин сүүлд җигсв – җилд 520 кг.

2021 җилин 5-гч сарин 1-нә бәәдләр бүк аҗ-ахун бод малын то-толһа ниит 367,6 миңһн мал толһа билә (18 хүвәр баһрсн). Үүнә дотр үкр 261,2 миңһн толһа мал (15,9 хүвәр баһрсн), яман болн хөөнә 1889,3 миңһн толһа мал (15,9 хүвәр баһрсн), һахан 9,2 миңһн толһа мал (6 хүвәр баһрсн) багтсмн.

Көдәһин аҗ-ахун негҗмүдт бод малын то-толһа 37,8 хүвәр буурч, үүнә дотр үкрин 22,2, яман болн хөөнә 26,8, мөрнә то 31 хүвәр буурсн бәәнә.

Урһмлын аҗ-аху[ясврлх | иш ясх]

2020 җилд цаһан буудя, өвдг, тутрһин дунд урһцмуд тус-тустан 22,9, 16,5 болн 34 ц/га бәәснд, 539,1, 37,2 болн 10,1 миңһн тонн цаһан буудя, өвдг, тутрһ цәәрүлв.

Теевр (транспорт)

Таңһчин тееврин (транспортын) системнь авто хаалһ, төмр хаалһ болн аһарин тееврәс бүрддг. 2009-гч җилин бәәдләр ниит аҗллх күчнә 5,5 хүвнь (6,2 миңһн күн) тееврин салврт аҗллдг билә.

Авто-теевр[ясврлх | иш ясх]

Ацана болн ниитин тееврин икңк хүвнь авто-тееврт онгдҗана. 2008-гч җилин бәәдләр ниитин кергләнә хату хучлтта авто-хаалһин ниит утнь 3122, 1 км бәәсмн. Үүнә 518,3 км холвана ач-холвгдлта хаалһнь билә. Бүс-нутгин хоорндк хәрлцән-холваг холвана болн таңһчин ач-холвгдлта хаалһсин туслмҗтаһар зокцулна:

Аһш — Элст (Р221; Р22 «Каспий» ниит кергләнә холвана ач-холвгдлта хаалһин Элст орх кесг);
Әәдрхн — Артезиан — Махачкала (Р216);
Сарпуль — Элст балһсн — Әәдрхн;
Элст балһсн — Арзһр — Минеральные Воды;
Элст балһсн — Ремонтное — Зимовники;
Лагань — Будённовск — Минеральные Воды (Р263)
Городовиковск — Сальск болн Городовиковск — Тахта;
Яшкуль — Комсомольский — Артезиан
Дивное — Яшлта болн Яшлта — Сальск

Төмр хаалһин теевр[ясврлх | иш ясх]

Төмр хаалһар кегдҗәх ацана тееврнь авто-тееврәс 13 дәкн баһ бәәҗ, ниит ацана тееврин 11,9 хүвиг бүрдүлҗәнә. Хальмг Таңһчин ашглгдҗах төмр хаалһин утнь 165-хн км бәәтл, Әрәсән ниит төмр хаалһин 0,2 хүв эзлҗәнә. Дорд-өмн захд Көк теңгсин эргин даху Кизләр — Астрахань төмр хаалһнь сунҗ бәәнә (Хальмг Таңһчин кесгин утнь – 80-ас үлү км). Эн шуһмин кесгт Артезиан болн Улан Хол гидг хойр төмр хаалһин өртән бәәрлнә.

Хальмг Таңһчин хотл балһсн болх Элст Орсин Холвана Улсин төмр хаалһин сүлҗәтә холвгдҗ, эндрк бәәдләр Элст төмр хаалһин өртәнд зөвкн ацана теевр кегдҗәнә. 2016-гч җилин тавдгч сарин 31-әс эклн Москвата төмр хаалһин хәрлцән сергәгдлә.

Аһарин теевр[ясврлх | иш ясх]

Хальмг Таңһчнь аһарин тееврин һанцхн аҗ-ахун негҗтә. Эн болхла, хүвцәнә ниигмлг «Элст нисклин буудл» болҗана. Тенд 2019-гч җилин бәәдләр 153 күн аҗллдг билә. Ода энд Элст — Москва-Внуково («Азимут» аһарин тееврин компань), Элст — Минеральные Воды болн Элст — Донын Ростов зерг һурвн чигллтә.

Сойл

Хальмгин утх-зокал[ясврлх | иш ясх]

Хальмгин урн-зокал тод бичгт сүүрлдг. Тод бичгиг өөрдин алдр гегәрүләч, төр-шаҗна зүтклтн Равҗамб Зая-пандит Намкай-Җамц (Оһтрһун Дала) зокасмн. Эн бичг моңһл келтнр керглхәр орлдҗ бәәсн үзг-бичгин дотрас хамгин олн җил керглгдҗ, худм моңһл бичгин дару ордг ик саңгиг бүрдүлсн бичг мөн.

Тод үзгин делгрлт өргн-ууҗм нутгиг хамҗана. Тод үзгиг 1648-гч җиләс ода күртл Барун Моңһлд нутглн суудг өөрд-моңһлмуд, Бүгд Нәәрмдх Китд Ард Улсин Шинҗәң Уйһр Эврән Засх Орна Иль, Тарвһта, Ховг Сәәр, Бор Тал, Байн Һол зерг һазрт суудг торһуд, хошуд, цорс, өөлд, байд, дөрвд, цахрмуд төрин болн хүвин кергцәнд керглцхәнә. Бас Иҗл мөрнә савд нутглн сууҗах хальмгуд 1924-гч җил күртл эн бичгиг керглҗ бәәв. Үүнәс һаза Чуй һолын орчмар нутглн сууҗах түрг келтә Телңгдмүд тод үзгиг керглҗ бәәсн талар академьч Б.Я.Владимирцов темдглҗ.

XIX зууна сүүлд Хальмгт болвсрлта сегәтнр бүрлдсмн. Эн җилмүдт Хальмгт 13 җилин хуһцана сурһлтта шаҗна Чөөрән шаҗна ухана деед сурһуль неегдсн бәәнә. Лам, хувргуднь шаҗна урн зокалыг бусд келнәс орчулх, кевлх үүл-аҗллһиг эрчмтә йовулҗ эклсн бәәнә. 1911-гч җилд Бурхна шаҗна 12 зокал-бүтәл хальмг келн деер кевлгдсн бәәнә. Теңгин хальмгудын лам Бор-Манжин Мөңк эн үүл-аҗллһна сүүриг тәвсмн.

Хальмгин сегәтнә төләләчнр Әрәсән судлачнрт эртин кезәнәк угтн-зүүһин болн амн зокалын материалмудыг цуглулхд туслҗасмн. Эн цагт "Җаңһр" баатрлл дуулврин бадгуд бичгдҗ, улсин болн отг-әәмгин сурһульмудт зөрүлсн сурх бичгүд кевглгдсмн.

Хальмгин зокалч, шүлгч болн җүҗгин зокалчнрин урн-бүтәл умшачнрин дунд түгәмл тархсн бәәнә.

Хальмгин утх-зокалын үндсләч болсн А.М. Амр-Санан, Хальмгин ардын шүлгч, ЗХУ-ин шаңнлтн Көглтин Дава, Хальмгин ардын шүлгч Шугран Вера, җүҗгин зокалч Басңга Баатр, урн бәрмлч, ЗСБНХОУ-ин һавьята урн зурач Санҗин Никита зерг һармһа зүтклтнр олн-ниитәр күлән зөвшәргдсн бәәнә.

Хальмгин одаһин сойлын әмдрл эрчмтә болн олн талта. Шүлгчнр болн үрглҗлсн үгин зокалчнр, көгҗмин зокалчнр болн кино-нәәрүләчнр, урн зурачнр болн урн бәрлһчнр – эдн цуһар суңһдг үзләс авхулад модернизм күртл олн төрлин үзлиг бәрмтлцхәнә. Үндснә сойлмудын үнтә зүүлст чигн тогтмл соньрхлта. Таңһчд слав, хасг, солңһс, немш, хар һуйр, Хөөт Кавказин олн үндстнә гих мет өв-сойлын төвмүд үүл-аҗллһан йовулдг.

Бичг-үзг, болвсрл[ясврлх | иш ясх]

1925 җилин 1-гч сард кирилл үзгин цаһан толһаг Хальмгт алвн йосар керглх болҗ. 1930-1938 җилд Хальмгт латин үзг керглҗ бәәсн. Хальмг цаһан толһань 38 үзгтә. Кирилл үзгин темдгтәс һаза латин үзг керглҗ бәәснә ул-мөр болх цөн латин үзг үлдҗ. Үлгүрлхлә, Хальмг цаһан толһад латин цаһан толһад бәәдг h бәәнә. 1940-гч җилд Элст балһснд “Җаңһр” баатрлг дуулврин 500 җилд зөрүлн ЗХУ-ын Зокалчнрин Холвана VIII-р ик хурл болҗ. Элст балһснд Хальмг улсин ик сурһуль, Элстин авто хаалһин колледж, Хахлыноваһин нермҗтә Эдгәх сурһуль, Күмснә колледж, Урлгин сурһуль, гимназь, күмнлгин болн техникин лицей үүл-аҗллһан йовулдг.

Балһсн[ясврлх | иш ясх]

Элст (хотл балһсн)
Лагань
Бәәшңтә

Районмуд

Холвасд

Шаблон:Холвасд

Немҗ умшх

Эн өгүлл дуту бичгдҗ. Немҗ күцәҗ өгхиг күсий.

↑ Госстандарт Российской Федерации. №ОК 024-95 27 декабря 1995 г. «Общероссийский классификатор экономических регионов. 1. Федеральные округа», в ред. Изменения №5/2001 ОКЭР. (Gosstandart of the Russian Federation. #OK 024-95 December 27, 1995 Russian Classification of Economic Regions. 1. Federal Districts, as amended by the Amendment #5/2001 OKER. ).
↑ Госстандарт Российской Федерации. №ОК 024-95 27 декабря 1995 г. «Общероссийский классификатор экономических регионов. 2. Экономические районы», в ред. Изменения №5/2001 ОКЭР. (Gosstandart of the Russian Federation. #OK 024-95 December 27, 1995 Russian Classification of Economic Regions. 2. Economic Regions, as amended by the Amendment #5/2001 OKER. ).
↑ Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации (Territory, Number of Districts, Inhabited Localities, and Rural Administration by Federal Subjects of the Russian Federation)
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Численность населения России, субъектов Российской Федерации в составе федеральных округов, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более человек (Population of Russia, its federal districts, federal subjects, districts, urban localities, rural localities—administrative centers, and rural localities with population of over 3,000)
↑ Steppe Code (Constitution), Article 17
↑ Steppe Code (Constitution), Article 4
↑ Official website of the Government of the Republic of Kalmykia. Kirsan Nikolayevich Ilyumzhinov инг.

[FederalDistrict-1] Госстандарт Российской Федерации. №ОК 024-95 27 декабря 1995 г. «Общероссийский классификатор экономических регионов. 1. Федеральные округа», в ред. Изменения №5/2001 ОКЭР. (Gosstandart of the Russian Federation. #OK 024-95 December 27, 1995 Russian Classification of Economic Regions. 1. Federal Districts, as amended by the Amendment #5/2001 OKER. ).

[EconomicRegion-2] Госстандарт Российской Федерации. №ОК 024-95 27 декабря 1995 г. «Общероссийский классификатор экономических регионов. 2. Экономические районы», в ред. Изменения №5/2001 ОКЭР. (Gosstandart of the Russian Federation. #OK 024-95 December 27, 1995 Russian Classification of Economic Regions. 2. Economic Regions, as amended by the Amendment #5/2001 OKER. ).

[Area-3] Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации (Territory, Number of Districts, Inhabited Localities, and Rural Administration by Federal Subjects of the Russian Federation)

[Population-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Численность населения России, субъектов Российской Федерации в составе федеральных округов, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более человек (Population of Russia, its federal districts, federal subjects, districts, urban localities, rural localities—administrative centers, and rural localities with population of over 3,000)

[Languages-5] Steppe Code (Constitution), Article 17

[HeadLegis-6] Steppe Code (Constitution), Article 4

[HeadName-7] Official website of the Government of the Republic of Kalmykia. Kirsan Nikolayevich Ilyumzhinov инг.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]