Маңһдын туг
| Маңһд Республикин туг | |
|---|---|
 | |
| Субъект | Маңһд |
| Улс | Әрәсә |
| Батлсн | 1991 җилин ноябрь сарин 29[1] |
| Теңцл | 1:2 |
| Номер в ГГР | 378 |
| Зокаснь | |
| Зокагчнь | Тавиль Хазиахметов |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Маңһдын туг (тод. ᡏᠠᡊᡎᠠᡑ ᡕᡅᠨ ᡐᡇᡎ; орс. Флаг Татарстана) — улс-төрин сүлд болн частрла хамдан Маңһд Республикин төрин белг-темдг болдмн.
Тугнь Маңһд Республикин Деед Зөвллин 1991-гч җилин ноябрь сарин 29-ә 1314-XII тоот тогталар батлгдсн болад, 378 бүртклин дуһарар ОХУ-ин Улс-төрин сүлд-темдгин бүртклд орсмн. Өдгә цагин бәәдләр ашглх дүрмнь Төрин тугиг «Маңһд Республикин Төрин белг-темдгин туск» хууляр зокцулдг.
Тодрхаллнь
«Маңһд Республикин төрин тугнь ноһан, цаһан, улан өңгтә һурвн кевтә делтә тегш өнцгтә далва болдмн. Цаһан делнь тугин өргнә арвн тавна негнә кемҗәтә болад, теңцү өргнтә ноһан (цәәвр кобальт ноһан) болн улан (цәәвр кадми улан) өңгтә делин хоорнднь бәәрлдг. Ноһан делнь — деерк талднь. Тугин хәрцән 1:2 бәәдмн».
Маңһд Республикин улс-төрин тугин өңгүдин цәәлһвр:
- ноһань -хаврин ноһан, Лал шаҗна өңг, босхмҗ;
- цаһань — цевр бәәдлин өңг;
- улань — бүрн-бүтн бәәдл, күчн, чидл, әмдрл;
Оңдан нег хүвлвринь авад үзхлә, ноһан өңгнь — маңһд ард-түмн, улань — орс ард-түмн, цаһань болхла, хойр ард-түмнә нөкрлл[2].
Төрин тугинь зокаснь — Маңһд Республикин Улсин зурач, Г.Тукайин нертә Төрин шаңнлт Тавил Хазиахметов.
| Өңг | Ноһан | Улан |
|---|---|---|
| Pantone өңгүд | 354 °C | 179C |
| CMYK өңгүд | C100M0Y100K0 | C0M100Y100K0 |
| RGB өңгүд | 97 174 86 | 193 51 35 |
| HTML өңгүд | #61AE56 | #C13323 |
Түүкнь
Хазна хаант улсин тугнь
1705-гч җилд Амстердамд кевлгдәд, 1709-гч җилд орс келнд орчулгдсн Голландын түүкч Карл Алярдын дегтрт «Маңһдын хаан» хойр тугиг дүрслсн бәәҗ.
Орс келәр:
Флаг Цесаря от Тартарии, жёлтый, с чёрным лежащим и наружу смотрящим драконом (великим змеем), с василисковым хвостом. Другой татарский флаг, жёлтый с чёрной совою, у которой перси желтоваты. Алярд К. Новое галанское карабельное строение: глашающее совершенно чинение карабля… снесено чрес Карлуса Алярда. — М., 1709.
Хальмг келәр:
Маңһдын хаана тугнь шар өңгтә, кевтә, хар, һазагшан хардг болн василискин сүүлтә луута (ик моһата). Наадк маңһдын тугнь шар өңгтә болн шарвтр чееҗтә хар һурвлһта. Голландын көлгн-оңһц бәрх шин арһнь: көлгн-оңһц бүрн ясхиг өгүлдг… Карлус Алярдар өгүлгдв.
Зәрм судлачнр эн тугмудыг түүкин җиңкн бәәдлднь алңтрдг[3].
П.Люкс-Вурмин «Лал шаҗна тугмуднь» (P.Lux-Wurm, «Les drapeaux de l’Islam») гидг дегтрт «Хазна хаант улсин XV зун җилин тугнь» зурата бәәнә.
Эннь болхла, хойр сүүлтә көк далва. Көк өңгиг түргүд болн Чиңгс хаана Моңһлын эзнт гүрнә залһмҗлгч улсмудын улмҗллт өңг гиҗ тәәлврлдг.
Немәд келхд, Люкс-Вурмин медүлсәр, маңһдын цергин тугмуднь мөн мөрдин сүүмүдәр чимсн җид болдмн.
Хазна говрин муҗ
.png)
Хазна говрин муҗнь, Орсин эзнт гүрнә наадк говрин муҗмудла әдләр эврә туг уга бәәсмн. Сүлдинь болхла, 1856-гч җилин декабрь сарин 8-д батлсмн. Сүлдин тодрхалл: «Мөңгн бамб деернь титмтә хар лу. Җивр болн сүүлнь хар улан, хоңшар хумсн хойрнь — алтн, келнь — хар улан. Бамбнь эзн хаана титмтә болад, Гегән Андран тасмар холвгдсн хар модна алтн навчар күрәлгдсн бәәдг»[4].
Идель-Урал муҗ-улсин тугнь
1918-гч җилин январь сард Уфа балһснд болсн Орсин дотад кесгин болн Сиврин лалын шаҗнтнрин хойрдгч ик хурлд Хазна болн Уфан говрин муҗмудын нутг-девскр деер эврән засх Урал-Иҗлин муҗ-улсиг (эс гиҗ Урал-Идель-Штат, Идель-Урал гидг түүкин бүс-нутгин нернәс һарлта, маң. «Идел» — Иҗл) туңхглҗ, Цуг Орсин лалын шаҗнтнрин цергин зөвллиг бәәһүлв. Урал-Иҗлин муҗ-улсин тугнь болхла, деернь тамһта көк өңгтә далва болдг бәәҗ. 1918-гч җилин апрель сард Брестын эңк-амулңгин герә бәәһүлснә хөөн тус улсиг Улан Әәрм татн буулһсн болвчн, июль сард босгч чехмүдтә хамдан маңһдуд Урал-Иҗлин муҗ-улсин үндснә засг-закрһаг сергәв. 1918-гч җилин адгар, Цуг Орсин лалын шаҗнтнрин цергин зөвллин цергүд Колчакин әәрмд маңһдын 16-гч бух церг болҗ орсмн.
Төрскән Харсгч Аһу ик дәәнә цагт нацист Германь улсин цергин бүрлдлд Идель-Урал гидг легион дәәлдсн бәәҗ. Түүн дотр маңһд, иштг маңһд, мари, мордва гих мет Иҗлин көвәһәр әмдрдг ард-түмнүдин күмс орсмн. Гив чигн теднә сүлднь Урал-Иҗлин тугас икәр йилһрҗ бәәсмн.
Урал-Иҗлин муҗ-улсин тугнь (Гаяз Исхакин «Идель-Урал» гидг дегтрәс, 1933).
- Phwolgatat2.gif
«Идель-Урал» легиона сүлднь
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь
1920-гч җилин май сарин 27-д Орсин Зөвллтин Холвана Социалист Республикин бүрлдлд Маңһдын Зөвллтин Социалист Республик (тер үйд нернднь «эврән засх» гидг үгиг нурһлҗ оркгдулдг бәәсмн) бәәһүлгдв. Республикин үндсн хуулин төслднь тугнь иигҗ тодрхалгдсн:
Маңһдын Социалист Зөвллтин Республикин тугнь Орсин Социалист Холвана Зөвллтин Республикин тугла әдл болвчн, «РСФСР» гидг бичәснә ормд «ТССР» гидг бичәстә. Маңһдын Эврән Засх Социалист Зөвллтин Республикин 1926-гч җилин үндсн хуулин төсл[5].
1937-гч җилин үндсн хуульд тодрхалгдсн Маңһдын Эврән Засх Социалист Зөвллтин Республикин тугнь — булңднь алтн шарһл бичәстә улан далва:
112-гч зүүл. Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь Орсин Зөвллтин Холвана Социалист Республикин улан далва мөн. Зүн деерк булңднь «РСФСР» гидг алтн үзгүд орс болн маңһд келәр бичәтә. Дорнь үлү баһ кемҗәтә, орс болн маңһд хойр келтә «Татарская АССР» гидг бичәсн. Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин 1937-гч җилин үндсн хууль[6].
1954-гч җилд Орсин Зөвллтин Холвана Социалист Республикин тугнь хүврҗ: шоңгин өөрнь далван утын нәәмнә негнь болсн өргнтә боса цеңкр дел бәәдг болв. Шоңгин өөрк деерк булңднь одн, хадур, алх һурвн бәәдг болв. Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь түүнәс йилһдг бәәснь — белг-темдг дорк «ТАССР» гидг бичәсн. 1978-гч җилин май сарин 31-д Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин Деед Зөвллин 9-гч хурлын даралл бусын IX сүүртнь шин үндсн хууль батлҗ авсна дарунь тугнь «Татарская АССР» гидг хойр мөрт хувагдсн бичәстә болв. Тугнь Үндсн хуулин 158-гч зүүлднь батлгдв:
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь Орсин Зөвллтин Холвана Социалист Республикин шоңгин өөр утын нәәмнә негнь болсн бүкл өргнинь бүркдг цәәвр цеңкр делтә улан тегш өнцгтә далва мөн. Улан далван зүн деерк булңд алтн хадур болн алх, деернь — алтн күрәтә тавн хошута улан одн, дорнь «Татарская АССР» гисн бичәсиг алтн үсгәр дүрслсн бәәнә. Тугин өргнинь уттань хәрцүлсн хәрцән — 1:2. Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин 1978-гч җилин Үндсн хууль[7].
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугин туск дүрмнь 1981-гч җилин июнь сарин 1-д батлгдв.
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугин төсл (1926)
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь (1937—1939)
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь (1939—1954)
Маңһдын Эврән Засх Зөвллтин Социалист Республикин тугнь (1954—1978)
.svg)
.svg)
.gif)
.svg)
Өдгә цагин бәәдлнь
1990-гч җилин август сарин 30-д Маңһд улсин бүрн эркт бәәдлин туск туңхгллынь батлв. Экләд, тус республикин нернәснь «эврән засх» гидг үгиг хасч, 1992-гч җилин февраль сарин 7-д улсинь алвн йосар «Республика Татарстан» (Маңһд Республик) гиҗ нерлдг болсмн. Шин төрин тугиг батлхас өмннь Маңһдын Ниигмин төвин туг алдрта бәәсмн. Кииһсәр хувагдсн ноһан, улан хойр өңгтә далва деернь цаһан өңгтә одн, сар хойр зурата бәәсмн. Зәрм хүвлвртнь хойр өңгтә делнь кевтә бәәҗ. Эврә тугин төслмүдинь Р. Нугманов, А. Мухаметшин (ноһан, шар, улан һурвн өңгтә) болн нань чигн зурачнр тусхасмн[8].
Төрин шин белгдлиг болвсрулх онц комисс бәәһүлгдсн. Тернь барг җилдән аҗллҗасн бәәҗ. 1991-гч җилин август сард Республикин Деед Зөвлл Төрин сүлд, туг хойрин хүвлврмүдинь батлсмн. Тугнь шонгин өөрнь көк болн цаһан хойр нәрхн боса делтә улан далва бәәҗ. Көк делнь — улан одн, цаһан сар хойрта (Т.Хазиахметовин төсл). Улан однь — Маңһдын түүкин зөвллтин үй-шатыг темдглдг, сарнь — Лал шаҗныг темдглдг бәәсмн. Далван өңгүднь Маңһдын Зөвллтин Социалист Республикин тугиг бүкләрнь гилтә дураҗ. Төслнь «Советская Татария» (Зөвллтин Маңһд) гидг соньнд ниитлгдсн болвчн, күцц зөвшәрҗ батлгдсн уга[9].
1991-гч җилд онц комиссин саначлсн тугнь
Әдлхн тугмуд
Литван Зөвллтин Социалист Республикин туг
Чечен Республикин туг
Калуган муҗин туг
Иран улсин туг
ар Үзгин Рейн-Вестфалияһин туг, Герман
.svg)
Немҗ үз
Темдглл
- ↑ Постановление Верховного Совета Республики Татарстан от 29.11.1991 № 1314-XII «Об утверждении Положения „О Государственном флаге Республики Татарстан“» Архивная копия от 18 Хулһн сарин 2015 на Wayback Machine.
- ↑ Татарский мир • НОВЫЕ МЕЧЕТИ В РОССИИ
- ↑ Хайрутдинов Р. Р., Салихов Р. Р., Миннуллин И. Р., Бушканец Г. М., Измайлов И. Л., Мочёнов К. Ф. Геральдическое наследие Республики Татарстан. — М.: «Регионсервис», 2012. — 328 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9902751-2-6.
- ↑ Геральдика.ру. Герб Казанской губернии Российской империи
- ↑ Разработка и принятие Проекта Конституции ТАССР 1926 года :: Образовательный портал МОиН РТ.
- ↑ Разработка, принятие и утверждение Конституции ТАССР 1937 года :: Образовательный портал МОиН РТ.
- ↑ Архивированная копия
- ↑ Журнал «Наука и Жизнь» № 10 (1994)
- ↑ Флаги Татарстана
Ном-зү
- Сметанников И. С. Гербы и флаги субъектов Российской Федерации. — М.: Всероссийское геральдическое общество, ООО «Компания Ритм Эстэйт», 2003. — С. 33. — 112 с. — (Геральдика плюс). — 4000 экз. — ISBN 5-902009-05-7.
Холвас
- Закон Республики Татарстан от 14 июля 1999 № 2284 «О государственных символах Республики Татарстан»;
- История флага Татарстана;
- флаг Татарстана на сайте Flags of the World;
- Национальная библиотека Республики Татарстан: Флаги Татарстана.
Шаблон:Седвдк Маңһд Шаблон:Маңһдын тугмуднь Шаблон:Орсин Холвана Улсин бүс-нутгудын тугмуднь