Тод бичг

ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡒᡅᡎ

Тод бичг (ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡒᡅᡎ) — 1648 җилд өөрдин гегәрүләч, гелң Зая-пандит Намкай-Җамцин уйһрҗн-моңһл бичг сүүр деер цуг моңһл келтнрин төлә зокасн үзг-бичг. Зокагчин эврә хадсн нернь – «Тодрха үзг». Тод бичг зокасна учрнь — цуг моңһлмудын үзг-бичгиг моңһл келтнрин әмд келнд өөрдүлх, бурхна шаҗ делгрүлхин төлә зееләд авсн эндкг болн төвд ном-судрин нер-томьяг амр-килвр болһн бичх, умшхин төлә зокан үүлдв.

Зая-пандитын зокасн үзг-бичг делкән өөрд дотр ик делгрҗ, өөрдин урн-зокалын келнә сүүр болҗ бәәв. Бас Зүн һарин нутг бәәх цагт халх-моңһлмуд, Иҗлин хальмгудын дотр чигн эн бичг умшх-бичх амр-килврин төлә өргнәр делгрв. Өөрдин хам-хоша бәәсн олн келн-улс эн бичгиг керглсн бәрмт бәәнә. Китд, Хасг, Енисейин киргиз, Алтан өөрдүд чигн эврә закдл-бичгүдән эн үзг-бичгәр бичснә сурвлҗмуд бәәнә.

Хальмг Таңһчд Тод бичгиг түүкин бәрмтәр үзхлә, 1660 җилмүдәс авн, 1924 җил күртл керглҗ бәәв. 1924 җиләс авн тод бичгиг кирилл үзгәр сольв. Китд улст бәәһә Шиңҗәңгин өөрдүд эн бичгиг ода күртл керглҗ бәәнә. Барун Моңһлд бәәһә өөрдүд өргнәр керглдго болв чигн, ном умшдг, хуучар соньмсдгнь умшҗ, бичҗ чадна. Сүүлин цагт Алтан өөрдүд бас эн үзг-бичгиг сергәхәр зүткҗ бәәнә.

Түүк

Олна медҗәх йосар XVII зууна экнәс өмн өөрдүд күн-амар олн бәәсн болвчн, үг-келнднь зокцсн үзг-бичг уга, түүнә хамт цөөкн биш моңһлмуд ислам шаҗиг шүтсн зерг шилтәнәс болҗ үг-келән мартҗ, оюн-санана талар бүдг-балрха болҗ, уйһр, сартг, хасг, төвд зерг үндстнд баг-багар хәәлн шиңгсн бәәнә. XVII зууна экәр өөрдин улс-төрин зүтклтн Баатр хуң-тәәҗ Очрта тәәҗ болн Авла баатр эдн туршлһ-сурһмҗан дүңнҗ, оюн-санана талар Бурхна шаҗиг шүтх, сойлын талар үг-келн, үзг-бичгән сәәнәр керглх күсл-шаардлһта болҗ. Мөн тер үйд Лхасад 22 җил шевлн сууҗ, ном-эрдм сурч, "Эрдмин дала" цол олсн Зая-пандит хутгт хәрҗ ирәд, Иҗл, Зә, Зүн һар болн халхин нойдудта уулзҗ, теднә санлыг соңсч, бас тер цагин моңһлмудын нойрхгч әңгин заран үсн, көрән шүдн болсн нәәрмдл уга бәәдлиг хүврүлх талар маш буйнта аҗл кеҗ, олнд ик күндлгдҗ, тер түрүләд, худм бичгәр төвд келнәс судр, ном орчулҗ, Бурхна шаҗна йосн-учриг олнд ухарулсн бәәв. Зуг орчулсн судр, номинь умшҗ медх күн туң цөөкн болҗ, тиигәд тер цаәгин өөрдин келн дунд зууна үйин моңһлмудын хуучн бичгин келнәс йилһвр иктә болсн төлә төвд судр, номиг зөв-онвчтаһар орчулҗ, олн-түмнд медүлх тер үйин хату эрмшлиг худм бичгәр хаңһахнь берк болсиг Зая-пандит медәд, худм үзгиг хүврүлх бодлан Зүн Һарин нойдт медүлсн бәәв. Тиимәс Дөрвн Өөрдин чуулһна хошуд нойн Цецн-хан, Авла баатр Зая-пандитд "Омг моңһл улсин хүвтнд килвр болхин төлә олн әдл дүрстә үзгүдиг онц тус бүр хольлцл уга гиигүлн йилһҗ, олхин килвр моңһл үзг яс" гиҗ зәрлг болҗ. Зая-пандитын тууҗ «Сарин герл» гидг дегтрт «Тер зун Баатр хун-тәәҗин деер зусв. Тер җилин үвл Авла тәәҗ Чүүд хамт үвлзв. Тер хулһн җилин үвл “Тодрха үзг” зокан үүлдв» гиҗ бичәтә. Зокагч эврән эн үзг-бичгиг «Тодрха үзг» гиҗ нерлв. Иим нерә учрнь — Уйһурҗн-моңһл бичгиг уйһрас зеелҗ авад, XIII зун җиләс авн XVII зун күртл керглҗ йовсар, келн хүврәд, олн моңһл келнә әвәсиг әдлхн үзгәр темдглснь — күчр-күнд юмн болв. Тиигхлә, өөрдин Зая-пандит олн әдл дүрстә үзгүдиг салһҗ, әвә болһнд эврә үзг хадҗ, шин үзг-бичг зокаһад, «Тодрха үзг» гидг нер хадв. Эн үзг-бичгәр Зая-пандит болн түүнә шевнр Һанҗур болн Данҗурас олн ном-судр, номин бүтәл-үүлдвр, намтр, эмин болн зурхан ном, ут тоодан 200-ас үлү ном орчулв.

Эн зокасн үзг бичгт негн Цаһан толһа биш, һурвн Цаһан толһа бәәнә. Өөрд келнә үг бичх 26 үзгтә нег Цаһан толһа, төвд келнә үг бичх 35 үзгтә нег Цаһан толһа, эндкгин тәрнь-тогтал бичх 50 үзгтә Цаһан толһа зокав. Төвд эндкгин цаһан толһаг өөрдин йосар «Төвд һальг» болн «Эндкгин һальг» гиҗ нерлнә.

Эдкгин һальг төвд һальг хойриг Зая-пандит түрүн болҗ зокасн биш. Түүнә өмн, орсин тооллар 1587 җилд моңһл гелң, ном орчулач Аюш-гууш Моңһлд тәрнь делгртхә гиҗ Али-Һали гидг онц хойр Цаһан толһа зокав. Зая-пандит болхла, тер Али-Һали үзгиг ясад авсн күн болҗ бәәнә.

Эврә зокасн шин моңһл үзг бичгин тускар Зая-пандит эврән:

…Омг моңһл улсин хүвтнд килвр болхин төлә
Олн әдл дүрстә үзг нуһудыг
Онц тус-бүр әңкд хольцл уга гиигүлн йилһҗ,
Олхд килвр моңһл үзг яс ― кемән дурдснд
Хамгиг медгч Шакьямуни, Зоңкавин тус болх болн
Хатн зүрктә, хәрл уга сүзгтнд тус болхин төлә
Хәәртә зәрлгин товч "Үзгин нәәрүлһ" үүниг
Хамсн зөвлҗ, Равҗамба Зая-пандит нәәрүлв, ― гиҗ номлҗ бичсн болдг
.

Тод бичгин компьютерин демҗлһ

Тод бичгин үзг-темдг Unicode-ын моңһл кодын күрәд орсн бәәнә. Өдгә цагт тод үзгин олн дүрстә үзгүдиг демҗх, боса кевәр, зүүнәс барун тал бичх сән демҗлһ уга болв чигн, зәрм сүүлин үйин Microsoft-ын бичх арһд (үлгүрлхлә, Windows Explorer 8) эн керг-үүл шиидгдсн бәәнә. Бас OC Windows Vista 2007-ас эклҗ эн керг-үүл шиидгдсн бәәнә.

2022 җилин март сарин 2-т арвн җилин турш Арслан Оргаевин көгҗүлҗ бәәсн Тод бичгин арвн тигиг (шрифтиг) Хальмг кел өргҗүлх төвин закрл Геннадий Корнеевин сурсн йосар хальмгин өглһин эзн Олег Бартунов хулдҗ авад, олна күртәл болһв. Өдгә цагт тод бичгин тигәр бичхәр седсн күн болһн тер тигиг татад авч, керглҗ чадҗана (нееһәтә, чөләтә програм хаңһамҗ болсн гисн үг).

Тод бичгин үзгүдин нерд

#	Code	Тод үзг	Кириләр	Латинар	Ахр Нерн	Удан Нерн
1	6176	ᠠ	А	A	А	хойр арата
2	6212	ᡄ	Э	E	Э	нег арата, дегә сүүлтә
3	6213	ᡅ	И	I	И	нег арата, киисвр сүүлтә
4	6214	ᡆ	О	O	О	нег арата, дөрвлҗн гестә
5	6216	ᡈ	Ө	Ö	Ө	нег арата, дөрвлҗн гестә, ардан өргстә
6	6215	ᡇ	У	U	У	нег арата, бүтү гестә, унҗу өргстә
7	6217	ᡉ	Ү	Ü	Ү	нег арата, бүтү гестә
8	6184	ᠨ	Н	N	На	нег арата, өмнән цегтә
9	6218	ᡊ	Ң	Ñ	Аң
10	6221	ᡍ	Х	X	Ха	хойр арата, өмнән хойр цегтә
11	6222	ᡎ	Һ	Ğ	Һа	хойр арата, өмнән төгрг цегтә
12	6219	ᡋ	Б	B	Ба	бүтү толһата
13	6220	ᡌ	П	P	Пха
14	6192	ᠰ	С	S	Са	сарвһр толһата, нег арата
15	6193	ᠱ	Ш	Š	Ша	сарваһар толһата, ардан хойр цегтә
16	6224	ᡐ	Т	T	Та	шанһ толһата, нег арата
17	6225	ᡑ	Д	D	Да	хавтха толһата
18	6191	ᠯ	Л	L	Ла	өөдән өвртә, нег арата
19	6223	ᡏ	М	M	Ма	матьхр толһата, нег арата
20	6228	ᡔ	Ц	C	Ца	цах толһата, нег арата
21	6226	ᡒ	Ч	Č	Ча
22	6227	ᠴ	З	Z	За	цацу эргцтә, шуд көлтә
22	6227	ᡓ	Ж	J	жа	цацу эргцтә, шуд көлтә
23	6234	ᡚ	Җ	J*	Җа
24	6229	ᡕ	Й	Y	Йа	яман хоңшарта, шуд көлтә
25	6233	ᡙ	Г	G	Га	дегә көлтә
26	6232	ᡘ	К	K	Ка	көлн толһата, көндлң өргстә
27	6231	ᡗ	Қ	Kh	Кха	катһр ка
28	6199	ᠷ	Р	R	Ра	хамр доран өргстә, нег арата
29	6230	ᡖ	В	W V	Ва	дегә көлтә
30	6235	ᡛ	Нь	Ň	Ня		һальг
31	6236	ᡜ	Дз	Ż	Дза		һальг
32	6296	ᢘ	Т	T	Та		һальг
33	6297	ᢙ	Ж	Ž	Жа		һальг

Бичлһн

Кирилл тодо хойр бичигәр бичисын үгүмүд цацу биши волна. Цаарандань үлгүрүнь хәләтән.

Кирилл	Тод	Кирил	Тод	Кирил	Тод	Кирил	Тод	Кирил	Тод	Кирил	Тод
Ах	Аха	Шүлг	Шүлүг	Ноха	Нохой	Аньх	Аниху	Хөн	Хонин	Бух	Буха
Сө	Сөө	Толь	Толи	Алвн	Албан	Сән	Сайин	Бәәх	Байиху	Насн	Насун
Олн	Олон	Лавта	Лабтай	Көгҗм	Көгҗим	Гегән	Гэгээн	Негн	Нигэн	Хойр	Хойор
Һурвн	Һурбан	Дөрвн	Дөрбөн	Тавн	Табун	Орс	Орос	Гидг	Гэдэг	Моңһл	Моңһол

Юникод

Character (decimal)	Decimal	Character (hex)	Hex	Name
᠀	6144	᠀	1800	MONGOLIAN BIRGA
᠁	6145	᠁	1801	MONGOLIAN ELLIPSIS
᠂	6146	᠂	1802	MONGOLIAN COMMA
᠃	6147	᠃	1803	MONGOLIAN FULL STOP
᠄	6148	᠄	1804	MONGOLIAN COLON
᠅	6149	᠅	1805	MONGOLIAN FOUR DOTS
᠆	6150	᠆	1806	MONGOLIAN TODO SOFT HYPHEN
᠊	6154	᠊	180A	MONGOLIAN NIRUGU
᠋	6155	᠋	180B	MONGOLIAN FREE VARIATION SELECTOR ONE
᠌	6156	᠌	180C	MONGOLIAN FREE VARIATION SELECTOR TWO
᠍	6157	᠍	180D	MONGOLIAN FREE VARIATION SELECTOR THREE
᠎	6158	᠎	180E	MONGOLIAN VOWEL SEPARATOR
᠐	6160	᠐	1810	MONGOLIAN DIGIT ZERO
᠑	6161	᠑	1811	MONGOLIAN DIGITT ONE
᠒	6162	᠒	1812	MONGOLIAN DIGIT TWO
᠓	6163	᠓	1813	MONGOLIAN DIGIT THREE
᠔	6164	᠔	1814	MONGOLIAN DIGIT FOUR
᠕	6165	᠕	1815	MONGOLIAN DIGIT FIVE
᠖	6166	᠖	1816	MONGOLIAN DIGIT SIX
᠗	6167	᠗	1817	MONGOLIAN DIGIT SEVEN
᠘	6168	᠘	1818	MONGOLIAN DIGIT EIGHT
᠙	6169	᠙	1819	MONGOLIAN DIGIT NINE
ᠠ	6176	ᠠ	1820	MONGOLIAN LETTER A
ᠡ	6177	ᠡ	1821	MONGOLIAN LETTER E
ᠢ	6178	ᠢ	1822	MONGOLIAN LETTER I
ᠣ	6179	ᠣ	1823	MONGOLIAN LETTER O
ᠤ	6180	ᠤ	1824	MONGOLIAN LETTER U
ᠥ	6181	ᠥ	1825	MONGOLIAN LETTER OE
ᠦ	6182	ᠦ	1826	MONGOLIAN LETTER UE
ᠧ	6183	ᠧ	1827	MONGOLIAN LETTER EE
ᠨ	6184	ᠨ	1828	MONGOLIAN LETTER NA
ᠩ	6185	ᠩ	1829	MONGOLIAN LETTER ANG
ᠪ	6186	ᠪ	182A	MONGOLIAN LETTER BA
ᠫ	6187	ᠫ	182B	MONGOLIAN LETTER PA
ᠬ	6188	ᠬ	182C	MONGOLIAN LETTER QA
ᠭ	6189	ᠭ	182D	MONGOLIAN LETTER GA
ᠮ	6190	ᠮ	182E	MONGOLIAN LETTER MA
ᠯ	6191	ᠯ	182F	MONGOLIAN LETTER LA
ᠰ	6192	ᠰ	1830	MONGOLIAN LETTER SA
ᠱ	6193	ᠱ	1831	MONGOLIAN LETTER SHA
ᠲ	6194	ᠲ	1832	MONGOLIAN LETTER TA
ᠳ	6195	ᠳ	1833	MONGOLIAN LETTER DA
ᠴ	6196	ᠴ	1834	MONGOLIAN LETTER CHA
ᠵ	6197	ᠵ	1835	MONGOLIAN LETTER JA
ᠶ	6198	ᠶ	1836	MONGOLIAN LETTER YA
ᠷ	6199	ᠷ	1837	MONGOLIAN LETTER RA
ᠸ	6200	ᠸ	1838	MONGOLIAN LETTER WA
ᠹ	6201	ᠹ	1839	MONGOLIAN LETTER FA
ᠺ	6202	ᠺ	183A	MONGOLIAN LETTER KA
ᠻ	6203	ᠻ	183B	MONGOLIAN LETTER KHA
ᠼ	6204	ᠼ	183C	MONGOLIAN LETTER TSA
ᠽ	6205	ᠽ	183D	MONGOLIAN LETTER ZA
ᠾ	6206	ᠾ	183E	MONGOLIAN LETTER HAA
ᠿ	6207	ᠿ	183F	MONGOLIAN LETTER ZRA
ᡀ	6208	ᡀ	1840	MONGOLIAN LETTER LHA
ᡁ	6209	ᡁ	1841	MONGOLIAN LETTER ZHI
ᡂ	6210	ᡂ	1842	MONGOLIAN LETTER CHI
ᡃ	6211	ᡃ	1843	MONGOLIAN LETTER LONG VOWEL SIGN
ᡄ	6212	ᡄ	1844	MONGOLIAN LETTER TODO E
ᡅ	6213	ᡅ	1845	MONGOLIAN LETTER TODO I
ᡆ	6214	ᡆ	1846	MONGOLIAN LETTER TODO O
ᡇ	6215	ᡇ	1847	MONGOLIAN LETTER TODO U
ᡈ	6216	ᡈ	1848	MONGOLIAN LETTER TODO OE
ᡉ	6217	ᡉ	1849	MONGOLIAN LETTER TODO UE
ᡊ	6218	ᡊ	184A	MONGOLIAN LETTER TODO ANG
ᡋ	6219	ᡋ	184B	MONGOLIAN LETTER TODO BA
ᡌ	6220	ᡌ	184C	MONGOLIAN LETTER TODO PA
ᡍ	6221	ᡍ	184D	MONGOLIAN LETTER TODO QA
ᡎ	6222	ᡎ	184E	MONGOLIAN LETTER TODO GA
ᡏ	6223	ᡏ	184F	MONGOLIAN LETTER TODO MA
ᡐ	6224	ᡐ	1850	MONGOLIAN LETTER TODO TA
ᡑ	6225	ᡑ	1851	MONGOLIAN LETTER TODO DA
ᡒ	6226	ᡒ	1852	MONGOLIAN LETTER TODO CHA
ᡓ	6227	ᡓ	1853	MONGOLIAN LETTER TODO JA
ᡔ	6228	ᡔ	1854	MONGOLIAN LETTER TODO TSA
ᡕ	6229	ᡕ	1855	MONGOLIAN LETTER TODO YA
ᡖ	6230	ᡖ	1856	MONGOLIAN LETTER TODO WA
ᡗ	6231	ᡗ	1857	MONGOLIAN LETTER TODO KA
ᡘ	6232	ᡘ	1858	MONGOLIAN LETTER TODO GAA
ᡙ	6233	ᡙ	1859	MONGOLIAN LETTER TODO HAA
ᡚ	6234	ᡚ	185A	MONGOLIAN LETTER TODO JIA
ᡛ	6235	ᡛ	185B	MONGOLIAN LETTER TODO NIA
ᡜ	6236	ᡜ	185C	MONGOLIAN LETTER TODO DZA
ᢀ	6272	ᢀ	1880	MONGOLIAN LETTER ALI GALI ANUSVARA ONE
ᢁ	6273	ᢁ	1881	MONGOLIAN LETTER ALI GALI VISARGA ONE
ᢂ	6274	ᢂ	1882	MONGOLIAN LETTER ALI GALI DAMARU
ᢃ	6275	ᢃ	1883	MONGOLIAN LETTER ALI GALI UBADAMA
ᢄ	6276	ᢄ	1884	MONGOLIAN LETTER ALI GALI INVERTED UBADAMA
ᢅ	6277	ᢅ	1885	MONGOLIAN LETTER ALI GALI BALUDA
ᢆ	6278	ᢆ	1886	MONGOLIAN LETTER ALI GALI THREE BALUDA
ᢇ	6279	ᢇ	1887	MONGOLIAN LETTER ALI GALI A
ᢈ	6280	ᢈ	1888	MONGOLIAN LETTER ALI GALI I
ᢉ	6281	ᢉ	1889	MONGOLIAN LETTER ALI GALI KA
ᢊ	6282	ᢊ	188A	MONGOLIAN LETTER ALI GALI NGA
ᢋ	6283	ᢋ	188B	MONGOLIAN LETTER ALI GALI CA
ᢌ	6284	ᢌ	188C	MONGOLIAN LETTER ALI GALI TTA
ᢍ	6285	ᢍ	188D	MONGOLIAN LETTER ALI GALI TTHA
ᢎ	6286	ᢎ	188E	MONGOLIAN LETTER ALI GALI DDA
ᢏ	6287	ᢏ	188F	MONGOLIAN LETTER ALI GALI NNA
ᢐ	6288	ᢐ	1890	MONGOLIAN LETTER ALI GALI TA
ᢑ	6289	ᢑ	1891	MONGOLIAN LETTER ALI GALI DA
ᢒ	6290	ᢒ	1892	MONGOLIAN LETTER ALI GALI PA
ᢓ	6291	ᢓ	1893	MONGOLIAN LETTER ALI GALI PHA
ᢔ	6292	ᢔ	1894	MONGOLIAN LETTER ALI GALI SSA
ᢕ	6293	ᢕ	1895	MONGOLIAN LETTER ALI GALI ZHA
ᢖ	6294	ᢖ	1896	MONGOLIAN LETTER ALI GALI ZA
ᢗ	6295	ᢗ	1897	MONGOLIAN LETTER ALI GALI AH
ᢘ	6296	ᢘ	1898	MONGOLIAN LETTER ALI GALI TA
ᢙ	6297	ᢙ	1899	MONGOLIAN LETTER ALI GALI ZHA
ᢦ	6310	ᢦ	18A6	MONGOLIAN LETTER ALI GALI HALF U
ᢧ	6311	ᢧ	18A7	MONGOLIAN LETTER ALI GALI HALF YA
ᢗᢩ	6313	ᢩ	18A9	MONGOLIAN LETTER ALI GALI DAGALGA (combined with ali gali A (ᢗ))