Шавалин Дава
Шавалин Дава (орс. Дава Шавалиев) (1884-гч җ., Орс хаант улсин Әәдрхнә губернин Ик Цоохр әәмгин Хөөч гидг хотнд (одаһин Хальмг Таңһчин Яшкулин района Цаһан Усн нертә селән — 1959, Хальмг АССР, РСФСР) — Хальмг туульч, җаңһрч, Хальмг зокалч.
Шавалин Дава 1884-гч җилд угатя күүнә өрк-бүлд төрсмн. Бичкнәсн авн Дава аавин хәәлдг дун-дуулвр соңсад, өсәд-босад йовсн күн бәәҗ. Даван эцкнь хальмгин амн-зокалыг сән меддг күн бәәҗ. Көвүнь даңгин эцкиннь келҗәсн келвр, туульсиг, дуулҗасн дууһинь чикән тәвн соңсч йовсмн. Үүгәр кизәрлгдлго, оңдан чигн цецн-мергдәс амн үгин зөөрәс күртдг бәәҗ. Шавалин Даван келсәр, түүнә эцкнь бүрн-бүтн «Җаңһр»-иг меддг бәәҗ. Зуг өдрин дуусн кеер баячудын малын ард йовҗасн учрас «Җаңһр»-иг хәәлхнь зөвкн асхна цагар соңсх болмҗта бәәсмн. 12 насн күрх цагт Шавалин Дава хальмгин баатрльг дуулвр «Җаңһрин» кедүхн бөлгиг чееҗәр меддг бәәҗ. Несн-бий күцсн цагт «Җаңһр» дуулврин цуг бөлгүдиг чееҗәр медҗ, терүг келҗ чаддг болв[1].
1938 җилд Хальмгин «Җаңһр» дуулврин 500 җилин өөниг темдглх белдврин керг-үүлиг хаңһах арһ-кемҗәнд орлцхар Москвад онц үрврәр одв. Тенд Шавалин Дава «Җаңһриг» Москван олн ниитин өмн кесг дәкҗ «Җаңһран» хәәлҗ өгв.
1939 җилд бичг-үзг меддго Шавалин Дава хальмг урн-зокалыг нәрн кевәр меддг күн болад, СССР-ин Бичәчнрин Холванд орв. Мөн тер җилд алдр хальмг җаңһрч Москвад одад, бичәч Александр Фадеев, зурач Владимир Фаворский гидг улсла харһад, «Җаңһр» дуулвриг барлх зургта материал цуглулҗ бәәв.
1940 җилд Җаңһрчнрин урн бүтәлчнрин өөнә урлданд Шавалин Дава Басңга Мукөвүнә дару хойрдгч орм эзлв. 1940 җилин ноябрь сарин 1-нд Хальмг Таңһчин Деед Зөвллин Тергүлгчнрин Зәрлгәр Басңга Мукөвүнлә болн Җанахан Җуһлҗанла хамдан Хальмг улсин җаңһрчин цолд күртв[2].
Хальмгин алдр җаңһрч Шавалин Дава 1959 җилд 75 насн деерән бурхн болв.
Урн бүтәлнь
Шавалин Дава Хальмг Таңһчин өдрин соньн, седкүлмүдт чигн эврә шүлгүдән бичәд бәәсн бәәҗ. Шавалин Даван дәәнә өмнк шүлгүдин икңкнь алдгдад, геедрсн бәәнә. Зуг, җаңһрчин кесг дуудын бичлһ ода күртл хадһлгдн үлдсн болад, Хальмг Таңһчин үнлш уга саңд орҗ бәәнә[3].
Шавалин Даван урн-бүтәлнь хальмгин туульсин негнт медгдҗ, темдглгдн үлдсн дуудын зәрм шин элемент немҗ орулдгарн онцлгта болҗ бәәнә. Шавалин Давань «Җаңһр» дуулврин негнт тогтсн хууль-дүрмиг бәрмтлдг Алексей Бурдуков җаңһрч Ээлән Овлаһин урн саңд орҗ, Шавалин Даваһар нег кедүхн сольгдсн «Җаңһрин» дөрвн бөлгиг амнаснь бичүлҗ авч: «Хоңһрин гер авлһна бөлг», «Улан Хоңһр Әәх Догшн Маңна хааг хораҗ эзн богд Җаңһрт орулҗ өгсн бөлг», «Улан Хоңһр Аля Моңхляг бәргсн бөлг», «Арнзл хурдн Зеердиг хулха авгсна бөлг» гих мет бөлгүдиг бичҗ авв[4].
Мөн 1940 җилин үвллә Шавалин Даваһас 310 шүлгин мөртә «Ке шар цоохр мөртә Кермин көвүн Моңхуляла дәәлгдсн бөлг» болн 558 шүлгин мөртә «Аля-Моңхуля Арнзл зеердиг хулхалсн бөлг» гидг хойр бөлгиг номтрн бичуләд авч. Эн хойр бөлгиг «Улан туг» гидг хальмг седкүлд 1940 җилин 7-гч тойгт хальмг номтнр кевлҗ һарһв[5].
1957 җилд Хальмг бичәч Балакан Алексей Шавалин Давад һурвн хонгар золһҗ ирхд, амнаснь хальмг йөрәлмүдиг бичҗ авад, 1960 җилд хальмг келәр, 1964 җилд орс келәр кевлҗ һарһв[6].
Кевлгдсн дегтрмүднь
- Шавалин Дава. Җаңһрчин йөрәлмүд (Дава Шавалиев, Благопожелания джангарчи) Элст, Калмиздат, 1960 г. (хальмг келәр);
- Дава Шавалиев, Благопожелания, Перевод А. Николаева, Элиста, Калмиздат, 1964 г.
Ном-зү
- История калмыцкой литературы // Дооктябрьский период. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1981. — Т. 1. — С. 164.
- Джимгиров, М.Э. Писатели советской Калмыкии, Библиографический справочник, Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 1966, стр. 181—184
- Биткеев, Н.Ц. Джангарчи, Элиста, 2001 г., стр. 141—161
- Сангаджиева, Н.Б. Джангарчи, Элиста, Калмыцкое книжное издательство, 1990, стр. 48 — 52, ISBN 5-7539-0158-1
Холвас
- ↑ Джангарчи Дава Шавалиев
- ↑ К 140-летию со дня рождения народного джангарчи Давы Шавалиева
- ↑ Вышла в свет книга об эпическом репертуаре Давы Шавалиева
- ↑ Композиционные особенности песен джангарчи Давы Шавалиева
- ↑ Композиционные особенности песен джангарчи Давы Шавалиева
- ↑ Наследие калмыцкого рапсода представлено в книге ученого