Үрс сар

Үрс сар (тод.: ᡉᠷᡉᠰ ᠰᠠᠷᠠ) — Хальмг улсин эрт урд цагас авн тогтсн чинр иктә бурхна шаҗна байрмудын негн. Сарин литәр тоолҗ һарһдг эн байрин өдрмүдт хальмгуд Бурхн Багшин хүвлсн, Бодь хутг олсн болн Һаслңгас нөгчсн һурвн йовдлыг санад, хамг нүүлтә керг-үүлән оркад, буйнта керг-үүл үүлдҗ, махн, заһсн болн өндгнәс цер авч, ном-тәрнь умшҗ йовдг авьяста бәәцхәнә. Бас эн байр үвлзңгин һазрас зуслңгин һазрт нүүхин болн малын төл авсна байр болдг.

Нернә үүсл-һарлнь

«Үрс сар» гидг байрин нернә тускар номтнр болн олна зүтклтнр олн җилин турш негдсн үзлтд күрч чадлго бәәнә. Моңһлч, академич Борис Владимирцов эн үгин үүсл-һарлыг хазлвш (перс) болн түрк улсин хаврин байр «Навруз» гидг үгәс һарһҗ тәәлнә (эн үзләр хазлвш келнә «نوروز» гидгин «нау» гиснь «шин» гисн үг, «үрүс» гиснь — «өдр» гисн үг болна). Бас зәрм тәәлврчнр эн өдриг хальмг келнә «үр» — күн-әмтн болн урһмлын эр белгин үрҗлин зүүл эс гиҗ «ашг» гидг үгәс һарһҗ тәәлнә. Бас зәрмснь байрин нериг «үрс өвсн» гидг нернә үгәс һарһҗ бәәнә.

Байрин түүкнь

Францин гелң Гильом де Рубрук XIII зун җилин дунд үйд Моңһлын хаата улст ирҗ, цуг үзсн юман дегтртән бичҗ үзүлхдән, моңһлчуд Үрс сар гидг байриг темдглҗ бәәнә гиҗ бичсн болдг: «Тавн сарин (май сар) экәр тедн (моңһлчуд) цуг сүргин цаһан гүүнмүдиг хураһад авч, тер өдрт ик нәр кеһәд, шин әәргән ууҗ бәәцхәнә». Негдгч Пётр хаана элч Иван Унковский Зүн Һарин хаата улст одад, тенд Үрс сариг темдглх йосллыг үзәд, бас темдгллән үлдәсн болдг. Эврә темдгллдән тер иигҗ бичәд бәәнә: «Эн байриг теднә дунд гүүнә байр гиҗ нерәдн күндлдг болн дарунь тедн гүүнә үс ууҗ экләд, өдмг иддгән уурч, зөвкн мах эдлҗ бәәдг». Иҗлин хальмгуд цуг моңһлчудын нег кесг болад, бас Үрс сариг сәәнәр темдглдг бәәҗ. Сурвлҗ бичгт үлдсн медән дотр 1742 җилд Донрв Раш хан Үрс сариг тедгләд бәәхд 5000 һар күн цуглрҗ ирснә туск медән бас бәәдг.

Бурхна шаҗна талар эн байр бас онц кевәр темдглгддг бәәсн санҗ. 1852 җилд Әәдрхнә муҗин хошудын улст бәәсн судлач Павел Небольсин эн байрин тускар иигҗ бичсн бәәҗ: Үрс сарин 15-нд хошудын улсин цуг хулын гермүдиг нарн һарх үзгүр үүдәнрь хандулад тәвҗ, цаһан көшгәр кеерүлҗ, хаҗуднь чачр өндәлһҗ, чачр дотрнь бурхна көрг зүүҗ авсн бәәҗ. нарн һарсн цагт хальмг гелңгүд удан биш ном умшчкад, нойна мөрн сүргиг әрүслҗ авч. Эврә йосллан күцәснә хөөн гелңгүд тарад, эврә кергән кехәр йовҗ одцхав. Әмтн болхла, байрлад, нәәрләд үлдҗ. Тер байрт хар хальмгуд бөк бәрлдәд, мөр урлдад, аҗрһ арһмҗар бәрҗ нәәрлцхәв. Эн темдглләр шаҗна керг-үүл Үрс сарин байрт маш баһ бәәсиг үзҗ болх. Зуг, 1884-1886 җилмүдт хальмг теегт бәәсн Иродион Житецкий гидг нертә судлач хальмгудын байрмудын тускар бичҗ бәәхдән: «Хаврин хойрдгч байрнь 8-15 хоорнд долан хонг үрглҗлдг, тер цагт (хальмгуд) Бурхн багшин делкә деерк әмдрлин һурвн йовдлыг дурдҗ бәәдг: Бурхн багшин хүвлсн, Бодь хутг олсн болн Һаслңгас нөгчсиг дурдна». Хөөннь һарсн цуг темдглл эн байриг бурхна шаҗна йоснла холвҗ бәәнә.

Үрс сарин шаҗна үүлин йослл

Кезәнә Үрс сариг кеҗ йовхларн, хальмгуд сарин литин 8-әс — 15 күртл олн номин йос күцәҗ йовдг бәәҗ. Нәәмдгч өдрт цуһар хурҗ, гелңгүдлә хамдан Бурхн багшиг тәкҗ, олн Бурхна арвн хойр зокалын магталыг умшҗ йовдг бәәҗ. Мөн 8-әс 15 күртл зәрм хальмгуд кеер һарад, һазр-усан болн оваһан тәкҗ йовдг бәәҗ. Эннь малд болн күмн-әмтнд идш-ууш элвг-делвг болтха гисн үүлдвр болна гиҗ номтнр темдглҗ бәәнә.

Хальмг улсин байрин йослл

Үрс сарин байрин йосллыг хүвсхлин өмнк цагас темдглҗ үлдәсн материалмудар хәләһәд бәәхлә, хойр кесгт хуваҗ болҗана. Түрүңкнь болхла, шаҗна үүлин йослл, хойрдгчнь болхла, олна нәр-наадн болна. Шаҗна йосллар гелңгүд Бурхн багшин магтал ном умшҗ, күмн-әмтнә буйн-кишгиг даллҗ авдг бәәҗ. Хөөннь хар улс нәәрлҗ, Эрин һурвн наадн — мөрнә урлда, бөк бәрлдә, сур харваһар урлддг бәәсн бәәҗ. Зуг, хальмгудын улс болһнд эн байр зәрм үйд әдл биш кевәр кегддг бәәсн бәәҗ. Эн әдл бишин туск үлдсн темдгллиг ода дүңцүлҗ үзхин төлә дурдҗ авый.

Иҗлин зүн көвәһин хошудын улст Үрс сариг темдглдг йосн

Үлгүрлхлә, Хошудын улсин Түмн нойна медлд бәәсн хальмгуд Үрс саран кех цагт хар өрлә босад, хурлын гермүдән нарн һарх үзгт хандулҗ, хурлын ик гериг күрәлҗ гелңгүдин гер тәвәд, цаһан дуңгин дууһар әмт хураһад, Бурхн багшин магтҗ номин умшлһан эклдг бәәҗ. Умшлһ дуусхсна хөөн ик хурлын герт өөрдүләд, нойна адун-сүргиг тууһад авч ирдг бәәҗ. Гелңгүд мөриг әдстдлҗ авчкад, тарад оддг. Улсин нойна ишкә герт, герин барана өмн олн өңгтә тасмар чимсн ноһан нәәлзүр мод тәвҗ, терүг тәкдг бәәҗ. Бас тер цагт хальмгуд Эрин Һурвн наадн гидг марһаг эклд марһлцдг бәәсн санҗ.

Иҗлин барун көвәһин хальмгуын Үрс сар темдглдг йосн

Әәдрхнә медлд бәәсн Иҗл мүрнә барун талд нүүдг баһ дөрвд торһуд хойрин йоснь бурхна шаҗна йосллла холвата бәәҗ. И.А. Җитецикийн темдгллд Үрс сарин байрт хальмгуд Бурхн багшин һурвн чинр иктә йовдлыг, хүвлҗ ирсинь, Бодь олсинь болн Һаслңгас нөгчсинь дурсҗ йовдг бәәҗ. Эн байр хөн сарин 8-әс 15 күртл өргнәр темдглдг бәәсн санҗ.

Ик Дөрвдт Үрс сариг темдглдг йосн

Ставрополин муҗин медлд бәәсн Ик дөрвдин улст, Мефодий Львовский судлачин темдглсәр, Үрс сариг сарин литин 8-әс 15 күртл темдглдг бәәҗ. Тер цагт хурлын хаҗуд хальмгуд модар өндр күрә кеҗ, тер күрә деер Бурхн багшин ик шүтә өлгҗ, түрүләд Бурхн багшин шүтә һарһҗ, хөннь өңгрҗ одсн Ик дөрвдин ик ламнрин чиндрлсн шальр авад йовҗ, бүрә татад, цаң-кеңкрг делдәд, ном умшад йовдг бәәҗ. Хөөннь, номин умшлһ дуусад ирхд, цуһар нәәрлҗ, мөрнә урлда кеҗ, бөк бәрлдҗ йовдг бәәҗ.

Теңгин хальмгуд Үрс саран темдглдг йосн

Теңгин хальмгуд Үрс саран хурлд темдглсн деерән, гертән соньн нег хуучн цагин йослл күцәдг бәәҗ. Үрс сарин 8-гч өдрин хар өрлә бузав хальмгуд бослдад, үрс өвстә һазриг малтад һарһҗ, терүгәр герин бараһан чимҗ, цецгтә өвсәр барана туст үүдән чимәд, зеелән бас тиим өвсәр чимдг бәәҗ. Нарн һархла, герин эзн чигә әрклә холяд, барана өмн зогсҗ ном умшад бәәдг бәәҗ. Дарунь һазаран һарад, нар хәләҗ бас нег зальврад авдг бәәҗ. Номан дуусхчкад, дөрвн үзгт өвснә баглаһар цацл цацҗ, эврә өрк-бүлән әдслҗ, толһа деернь цацад авна.

Ном-зү

• Бакаева Э.П. Буддизм в Калмыкии. Элиста, Калмыцкое книҗное издательство, 1994.
• Житецкий И.А. Очерки быта астраханских калмыков. Этнографические наблюдения 1884-1886 гг. Москва, 1893 г.
• Небольсин П.И. Очерки быта калмыков Хошутовского улуса. Санкт-Петербург, типография К. Края, 1852.
• Львовский М. Калмыки Большедербетовского улуса. Ставрополь, 1898.
• Шовунов К.П. Калмыки в составе Российского казачества. Элиста. Калмыцкое книжное издательство, 1992.

Холвас