Хальмг
Хальмг / Хальмгуд (орс. калмыки, моңһл келәр: халимаг, халимагууд, халимагчууд) — моңһл келтә өөрд бөлгин келн-улс. Бас нернь Улан залатнр. Икңкдән Орсин Холвана Улсин Хальмг Таңһчд болн Әрәсән талдан чигн һазрт бәәдг. Орс кел хальмг кел хойриг керглҗ бәәдг улс. Хальмгуд болхла, XVI-XVII зун җилд Төв Азяс Көк теңгсин хаҗудк ар үзгин һазрт нүүҗ ирәд бүүрлсн Дөрвн өөрдин хөөт үйнр болҗ бәәнә.
2021-гч җилин Бүк Әрәсән күн-амна толлын медәлләр 179 574 хальмг күн Әрәсәд бәәнә, бас һазадын улс-ормудар хальмгудын баһ диаспормуд бәәһә. Хальмгуд икңкдән төвдин урсхлын бурхна шаҗна Шар шаҗта улс. Хальмгуд Әрәсән келн-улсин дотр 1648 җиләс авн эврә үзг-бичгтә болн нәәмн зун җилин эврә урн-зокалта улс. Эн Тод бичг гидг нертә үзг-бичгиг өөрдин алдр эрдмт-номт, гелң Зая-пандит Намкай-Җамц зокав.
Нернь
Хальмгудын эврә «хальмг» гисн нернь — түрг келнә qal- — «үлдх» «салх», «хоцрх» һарлта бәәҗ маһдллта (түрг. kalmak, маңһд. калырга/калу, хасг. Қалу; хармин маңһд. Qalmağa гидг түрг үгмүдлә дүңцүләд автн. Моңһл келнд иим үндстә үгмүд уга). «Хальмг» гидг үгин тускар хамгин түрүнд орсин тооллар 1761 җилд хальмгудла хамдан кесг җилдән бәәҗ, хальмг келнәс орс келнд орчулач болсн В.М. Бакунин гидг номт иигҗ бичв:
«Торһуд бийән болн хошуд зүнһар хойриг “хальмг” гиҗ нерәдв чигн, мана келнд эн үг таархш гиҗ темдгләд, орсмуд мадниг тииҗ нерәднә гиһәд санна. Йосндан гихлә, “хальмг” гидг үг маңһдын келнәс һарлта, маңһд тедниг тиигҗ дуудна, эн үгнь “хоцрсн”, “үлдсн” гидг орчуллһта болна».
Үүнлә әдл темдглл тер цагас хооран талдан чигн номтнр темдглсн бәәҗ. Өдгәһин судлачнрин икңкнь Бакунина бичсиг зөвшәрҗ, “хальмг” гидг үг маңһдас (Иҗл Обин хоорнд XVI зун җилин цагт бәәсн кесгәснь) хадгдв гиҗ темдглнә. Зәрм судлачнр эн нерн Зүн Туркестана һазрин нернәс һарч ирҗ гиҗ темдглнә.
“Хальмг” гидг нернә түрг һарлын тускар судлачнр ода күртл марһлдҗана. Ода хойр һол үзл бәәнә:
1. “Нүүҗ хоцрсн” гих тәәлврнь цуг өөрдәс салҗ хоцрад, һазран сольҗ одсн гинә. Эн үзл П.С. Палласин, Ж.-П. Абель-Ремюзан болн А.М. Позднеевин дегтрмүдт бичәтә бәәнә.
2. “Шаҗар хоцрсн” гих тәәлврнь хам-хоша бәәсн улсла шаҗарн йилһәтәһинь медүлнә. Бениамин Бергмана темдглсәр, маңһд дотр делгрҗ бәәһә бөөһин үзлиг оркҗ, Бурхна номд орсар эн өөрдин кесг удрк шаҗнас хоцрад, “хальмг” гидг нертә болв. В.В. Бартольдын үзләр “хальмг” гисн нерәр лалын шаҗнд дунганла әдләр орлго, бөөһин шаҗта үлдсн улсиг нерәддг бәәҗ. (Хөөннь эн үзлиг Ц.-Д. Номинханов демҗв). Эн үзлин бәрмтнь — “хальмг” гисн нерн лалын шаҗта улсин сурвлҗ бичгт ик һарна (Моңһлын сурвлҗн бичгт Барун моңһлчудыг “өөрд” гиҗ нерәднә, китд сурвлҗнд — “элют, вайлэтэ” гинә, зуг онцха лалын шаҗта улсин сурвлҗнд “Қалмак” гидгәр темдгләтә).
Орсин сурвлҗн бичгт «калмык» гидг нерн XVI зун җилд (Строгановин түүкд Догшн IV Ивана 1574 җилин май сарин 30-нд һарһсн зәрлгт) һарч ирнә. XVIII зун җилин сүүләр болн XIX зун җилин экнәс авн “хальмг” гидг нериг хальмгуд эврән өргнәр керглдг болв. Урднь тедн бийән Барун моңһлын нерн “өөрд” гидгәр нерәддг бәәҗ. Шаблон:Эн өгүлл дуту бичгдҗ