Ном (Дхарма)

Рувики-с

Ном (орс. Дхарма, энд. धर्म {{IAST|dharma}}, пали धम्म {{IAST|dhamma}} — эндкгин гүн ухан болн Эндкгин цуг шаҗна хамгин һол нер-томьяна негн. Эн нер-томьянд әдлхн утхта үг оңдан келмүдт олхд ик кецү болна. «Дхарма» гидг үгиг шуд утхар орчулхла, «бәрх йосн» эс гиҗ «демҗх йосн» гиҗ орчулгддг (эндкгин келнә эн үгин уңгнь dhri , dhṛ IAST – «бәрх, демжх»). Утх-чинрәр зәрм цагт хамарад үзхлә, Дхарма – «шагшавдын йосн», «шаҗна үүрг», «оршхин цуг ниитин хууль» гидг утх-чинртә болна. Бурхна шаҗнд болхла, Деед Һурвн Эрднин негн болна.

Ном гидг үг Эндкгин олн шаҗна һол утх-чинртә нер-томьян болад, цуг тедн номин йос бәрәд болн бүтәһәд бәәнә. Эндкгин цуг шаҗна йосар болхла, номин зарчмар бийән бәрдг күн болһн тоньлх эс гиҗ һаслңгас нөгчх арһта болдг. Хинду шаҗнд болхла, ном – бодһаль болһна эрк-үүргин туск шаҗна болн йосн-сурлһин сурһуль болна.

Дхарма (Ном) гидг үгин эсргү утхта үг болхла, адхарма («Ном бус») эс гиҗ өдгә келәр «Ном биш» болдг. Бурхна шаҗна болн Хинду шаҗна зәрм кесгт номин белг-темдг болсн Номин күрд Эндкгин тугин һол кесг болдг.


Хальмг келнә «Ном» гидг үгин үүсл-һарл

[ясврлх | иш ясх]

Цуг моңһлчудин келнә Ном гидг үг грек келнәс орҗ ирсн «νόμος» гидг үг болна. Эннь грек келнәс согдын келнд Дхарма гидг үгин ормд «nwm» гидг янзар керглгдәд, хөөннь согдын келнәс эрт уйһурчудын келнд орҗ. Эрт уйһурчудын келнәс эннь моңһл келнә бурхна шаҗна нер-томьянд орсн болдг. Цуг моңһлчудын келнд «Ном» гидг үг бас нег утх-чинртә болна, эннь «дегтр» гидг үг. Кирцхд, согдын келнәс авн Ном гидг үг хойр утх-чинртә бәәсн боллта. Негнь Дхарма гидг үгин синоним болад, хойрдгчнь – «дегтр» гидгнь болна. Учрнь гидм болхла, мөн эн үг перс келнд “наме” гидг хүвлврин кевәр «дегтриг» медүлҗ бәәнә.

Үгин керглән

[ясврлх | иш ясх]

Хинду шаҗна әрүн судмрудын хураңһу Ригведад эн үгиг IAST: dhárman- гидг хүвлврәр ашглҗ, «тогтасн эс гиҗ тогтсн зүүл» гидг утхта, эс гиҗ «демҗләч», «дахгч» гисн утхта, эс гиҗ (Бурхнд) «мөргәч». Киисвр утхарн грек келнә ethos, “тогтасн статус эс гиҗ йосн” гидг утхла иҗл утхта үг.

Атхарваведад болн суңһдг самһрд келнд — IAST: dhárma, пали келнд dhamma гидг келвртә бәәдг. Өдгә цагин Эндкгин келмүдт болн түүнә айлһуст dharam гидг келврәр ашглгдҗ бәәнә. Эннь Хинду шаҗн, Бурхна шаҗн, Җайн шаҗн болн Сикх шаҗн болн нань чигн дхарман шаҗн мет цуг Эндкгин шаҗнд керглгддг. Дхарма гидг нер-томьяна нег тодрха тодрхаллтыг өгхд кецү бәәнә: эннь ут, удан, олн янзин түүктә болн кедүхн нәрн утх-чинртә, тәәлвртә үг болҗана.

Хинди болн Бенгали мет өдгә цагин Эндкгин икңк келмүдин хүвд “дхарма” (ном) гиснь — “шаҗн” гидг утхта ашглгдҗ бәәнә. Хинду шаҗн, Бурхна шаҗн, Җайн шаҗн болн Сикх шаҗн тус-тустан “сантана-дхарма” (Үндсн ном), “Будда дхарма” (Бурхна ном), “Җайн-дхарма” (Җайн ном) болн “Сикх-дхарма” (Сикхин ном) гиҗ нерлдг.

Хинду шаҗна Дхарма (Ном)

[ясврлх | иш ясх]

Хинду шаҗна Дхарма (Ном) гидг нер-томьяна түүкин көгҗлт[ясврлх | иш ясх]

Ригведад болхла, бәәһлин җурм, зокцлнь бәәһль, йиртмҗиг невт шиңгәх гисн иткл-үнмшлнь ведин рита гидг үзл-бәрмтллд илрдг болн эннь бәәһлин йосн мет үүлчлдг Орчлң йиртмҗин цуг зүүлсин тодрха тогтсн җурм. Ритаһин йосн болхла, эрт китдин Дао болн гераклиан эс гиҗ стоикмудын логос гидг нер-томьята тодрха өөрхн утхта болна. Ведин шаҗнд тусхгдсн орчлң-йиртмҗин зүүлсин эн даралл Ном гидг нер-томьяна өмнк үй бәәсн бәәҗ. Ритаһин санаг Ведин дууллд тәәлврлсн болн суңһдг Хиндуизмд Дхармин үндсн сүүр болв. Ригведын дарани шүлгт Номин тускар иигҗ дурдҗ бәәнә:

Ай, Эрктә минь, бидниг ритаһин үнн мөрәр көтл, бидн үүг дахҗ, бузр мууг давад дуусч чаднавидн[1].

Рита йоснас өдгә цагин Дхарма (Ном) гидг йосна сананд шилҗхнь Брихадараняка Упанишадас эклв. Упанишадмудт Дхарма Брахманас илрсн цуг ниитин йосн, цуг юмна җурм, зокцл, үнн гидг үзлд хүврв. Дхарма (Ном) орчлң-йиртмҗиг удрдх йосн-сурлһин зарчмин үүрг күцәдг. Эн болхла, Ригведад заасн һанц үнн (экам сат) гисн нер-томьянас үүссн Хиндуизмин үндсн зарчмин негн болна. Сат (үнн) Ведад Брахмана шинҗ-чинрин негн болх Сат-чит-ананда (үнн-ухан-байсхлң) гиҗ һарна. Ном болхла, дими хууль-йосн, сүүр биш, эннь аңхна үнн болдг. Энүг Брихадараняка Упанишадт иим янзар тәәлврлҗ бәәнә:

Дхарма (Ном) болхла, үннлә әдл юмн. Үнниг келдг күн "ном әәлддг"[2].

Махабхаратад Хар теңгр (Кришна): Дхарма (Ном) болхла, күн болһна дахҗ йовх хүв күүнә мөр гиҗ тодрхалв (өдгә цагин "бүтәл" үзл-бәрмтллтә холвата болна):

Күмнә сәәтр бүтәсн Дхармаһас (Номас) эврә төгс биш Дхарма (Ном) деер. Күүнә Дхарма (Ном) аюлта, эврә Дхармад (Номд) үкхнь деер[3].

Дхарма (Ном) Төрлктнә Утхин негн[ясврлх | иш ясх]

Ведин йосна оюн-санана йовдлын дөрвн үй болх әрүн йовдл (брахмачарья), герт оршх (грихастха), аглһд һарх (ванапрастха ) болн цугиг тевчх (санньяса) гидг үйәр (ашрамар) дахн йовҗ, бодһаль хамт дөрвн үндсн төрлктнә утх (пурушартха) эс гиҗ хойр зөрлһ: Дхарма (Ном) болн Артха (Утх) (эннь: эд-мөңг олх, олз эдлх болн йиртмҗин буйн), күсл (бахан хаңһах) болн мокша (тоньлх)-иг (төрх-үкхин саңсрин зовлңгас гетлх) бүтәнә. Хамгин эцсин зөрлһнь болх мокшань (тоньлхнь) әмн-насна сүүлин хойр ашрамд (үйд) хамгин чухл юмн болна. Тиигхлә, утх болн күсл гидг хойр төрлктнә утх (пурушартха)-нь икңкдән герт оршх үйд (гритхастха ашрамд) бүтәгддг. Хәрн, Дхарма (Ном) эн дөрвн үйд һол үүрг күцәх юмн.

Дхарман (Номин) теңгр[ясврлх | иш ясх]

Номин Хан (Дхармараҗа) гиҗ нерлдг Эрлгнь (Яма)[4] Номиг удрдҗ, терүг күцәхиг аҗглдг теңгрин үүргиг дааҗ йовна. Эннь Әрүн теңгрин (Брахма) көкнәс төрҗ, Арһтан (Дакша) арвн һурвн күүкиг герг болһад авч гиҗ бичәтә бәәнә. Номин Хань Шама, Кама, Харахса болн Нара-Нараяна мергнә эцк болна.

Махабхаратад Видура (Цецн) Эрлгин (Яман) хүвлһәнә дүр гиҗ дүрслсн бәәнә. Кунти хатн Эрлгиг (Ямаг) дуудад, түүнәс ик көвүһән, Юдхиштхира гидгиг төрүлв. Тиим учрар Юдхиштира мөн Номин Көвүн (Дхармапутра) гиҗ нерәддг болв[5].

Тусха дегтр-зокалмудт[ясврлх | иш ясх]

Тусха номин зокалмудт, үлгүрлхлә, самһрд келнә дүрмин дегтрмүдт, Дхарма гидг үг «өнч» гидг утхта болад, дхармин — «өнч бәргч» гисн утхта.

Дхарма (Ном) Бурхна шаҗнд

[ясврлх | иш ясх]

Йирин нег тохалдлд Дхармаг (Номиг) иигәд медҗ болна:

  1. Бурхна олсн йиртмҗин йосн
  2. Бурхна Ном
  3. үзгдл, хувагдшго бүрлдлин кесг. Седкл йиртмҗ хойрин түрүңк шатын «тоосх» (Бурхна шаҗн седкләс эс хамарсн йиртмҗин тускар ю чигн келдг уга): «төгрг», «ут», «шунл», «шунл уга», «санан», «седкл» гих мет. Дхармань (ном нуһуднь) агчмин зуур тасрлт угаһар һарад, уга болҗ оддг тер үйд теднә дольгалдгнь йиртмҗиг үзҗ медх күүг бүрдәнә. Күн икәр күсл-тачалд авлгдхла, түүнә дхарман (ном нуһудын) буйнтань баһрад, килнцтәнь икдхлә, үүлин үрин йосар күүнә зовлң улм икднә. Кемр күн шагшавдан сәкәд, Бурхн багшин Номиг тәкн күндлхлә, түүнә «седклд» буйнта дхарма (ном нуһуд) бәәҗ, эн болн хөөт насндан зовлң баһ үзҗ, теңгрин төрл чигн олх. Зуг, теңгрнр чигн үүлин үрин йосар мөңк биш, үкдг болсар, ном нуһудын дольгаг огт уурахин төлә цуг юмн - йитрмҗ чигн, әмн чигн мөңк бишиг онад авх кергтә. Эн цуг юмиг медәд онхла, «саңср» уурч, һаслңгас нөгчсн нирван – цуг үгмүдәр дүрслх арһ уга, уга болх чигн биш, нирвгдх чигн бишин бәәдл олдна. Ном болхла, бурхна шаҗна ухана һол юмн болад, медхд кецү әңгллин негн болна Ф.И. Щербатской гидг бурхна шаҗ судлач дхарман (номин) мөн чинр онгдх уга юмн гиҗ темдглсмн [6]. Бурхна шаҗ судлач А.А. Дюранов Дхармаг тәәвлрлхд, ямаран чигн үзгдл, шинҗ-чинр, зүүл, орн, үүл-йовц, чинр чигн гиҗ медҗ болх гиҗ темдглнә[7]. Иим утх-чинрәр дхарма (ном нуһуд) гидг үг бичкн үзгәс бичх улмҗллта.

Эндкгин судлач А. А. Вигасин болн бурхна шаҗ судлач А.В. Парибок Дхарма (Ном) гидгин үндсн чинрнь Бурхна Бодь хутг олад, бишлһҗ суусн цагт онсн үнмлхү үнниг медх кергтә гиҗ темдглнә. Бурхна шаҗиг дахгчнр эврә әмн-насна үүл-йовдлыг дхарма (ном нуһудын) метәр бишлҗ авдг чигн бәәнә[8].

Бурхна шаҗ судлач Е. А. Торчинов хамгин йирңкдән Дхарма (Ном) «Бурхн багшин хууль болн номин сурһуль» эс гиҗ Бурхна шаҗна «сурһуль, йосн-зү, үн-цең, седкл-зүүһин техникин зарчмин цогц» болн Дхарма (ном) гидгиг «писхофизикин түрүңк шат» гиҗ йилһв. Түрүңк утх-чинрәрн Дхармаг (Номиг) Буддадхарма (Бурхна ном) гиҗ медҗ болсар эннь Бурхна шаҗн гидг үглә әдл утхта үг болна[9].

Бурхна шаҗ судлач И. С. Урбанаева Дхармаг (Номиг) хойр әңгд хувана: күн түүнчлн чинр, хоосн чинр, орчлңгас тоньлхиг онад авхла, «Төрдх үнн болн Мөрин үнн» эс гиҗ «үнмлхү мөн чинрин өврчлн» янзта нег Дхарма (Ном), болн Бурхна зәрлгин янзд күрх мөр болн арһин инһңк Дхарма (Ном). Хамгин үндсн янзин Дхармаг (Номиг) Урбанаева «Бодь олсн бодһалин хутгин чинр» гиҗ тодрулад бәәнә[10].

Бурхна шаҗна судлач В.П. Андросов Дхармаг (Номиг) Бурхна сурһуль, үнн[11], саңсрин йосн, Бурхна шаҗна Һурвн Эрднин негн, Бурхна зәрлг, цуг судрмуд гиһәд медҗ болх гиҗ онцлад темдглв. Эннь судрин ямаран болв чигн үг, неглхн үзг-үй чигн (үлгүрлхлә, Ом гидг тәрнин үг), “Үнмлхү, үнн бодта бәәдл” болн түүнд күрх мөр, немәд бичхд орн, чинр оңдан үзгдлмүд чигн болсн “седклин үрглҗллин хамгин баһ бүтц”[12][13].

Андросов эн үгин олн зүүлин утх-чинриг шинҗлҗ авад, “Үнн” гидг хамгин һол утх-чинриг онцлад темдглҗ, ода деерән Дхарма (Ном) гидг нер-томьяна арвн утх-чинрин тәәлвр болн хүвлвр керглдгиг лавлад тәәлврлх негн чигн толь бичг уга болсиг медүлв[14].

Бурхна шаҗ судлач В.Г. Лысенко Дхарма (Ном) гидгиг Бурхна шаҗна Һурвн Эрднин негн болад, тер метиг (мөн бәәсәрн бәәхиг) онх болн күн болһнд йилһәтә болсн тер онхд күрх арһ гиҗ темдглнә. Лысенко күн болһнд зокаста үнмлхү Дхарма (Ном) бәәдг биш, “эннь тодрха нөкцл-бәәдлд тодрха күүнд зөрүлсн тодрха заавр” гидгиг онцхалад аңхарулҗ бәәнә. Бурхн энүг күн болһна оюн-ухана йилһллә холвгддг бәәҗ[15].

Япона судлач, сойл судлач, Зен шаҗна судлач Е.С. Штейнер хамгин йирин бәәдлд “Дхармад (Номд) өөрдхиг” Бурхна мөн чинр онснла холвад тәәлврлҗ, үзл-бәрмтллиг бүрн тодрхалхд кецү бәәдгнь “[Дхарма (Ном) гидг нер-томьяна] тәәлвр үгмүдиг даралад бичхлә, нег халхас үлү болх, тәәлврнь болхла, кедүхн бүкл дегтрт бичх кергтә” гиҗ темдглнә[16].

Бурхна шаҗна Ик күлгнд Номин белг (признак) үнмлхүн белглә әдлхн болад, Бурхна чинрлә (Буддхдатва)[17] эс гиҗ Бурхна орнла (Буддагарбха)[18] иҗл болна. Бурхна һурвн бийәс дееднь – Номин бий (Дхармакая) олн зүүлин шиҗ-чинр угаһар тодрҗ һардг (көдлш уга, онш уга, хойр уга)[17].

Дхарма (Ном) Илркә Номин зүүл

[ясврлх | иш ясх]

Ном нуһуд (деер хәләтн) Бурхна шаҗна Һурвдгч әәмг сав, Илркә әәмг савд тодрха тәәлврлсн бәәнә. Теднә нәрн тодрха әңгллиг «Илркә номин саң» (Абхидхармакоша) гидг сурһлын багш Йиг Садна бүтәлд тодрха тәәлврлсн бәәнә.

Цуг ном нуһудыг хойр үндсн әңгд хуваҗ болна: цуврлта (асрава) болн цуврл уга (анасрава).

Цуврлта ном нуһуд[ясврлх | иш ясх]

Цуврлта ном нуһудын тоод цуг хуран үүлдсн (самскрита) юмн орна, зуг үнн мөр (Хутгтн дөрвн үннә негн) ордг биш.

Хуран үүлдсн дхарма (ном) нуһудын онцлгнь – теднә нисваниста болдгнь болна. Хамг хуран үүлдсн ном нуһуд тавн цогцд (панча скандха) хувагдна. Теднь иим:
Дүрсн болхла, тавн эрктнд (индрия), тавн орн (вишая) болн тейн ухгч эс болх (авиджняпти).
Эрктн болхла, нүдн (чакшу), чикн (шротра), келн (джихва), хамр (гхрана), бий (кая).
Орн болхла, дүрсн (Рупа), дун (шабда), амтн (раса), үнр (гандха), күрлһ (спраштавья) болдг. Ут тоодан арвн эрктн болн орн болна.

Дхарма (Ном) гидгиг һурвн зүүлд хувадгнь[ясврлх | иш ясх]

Бурхн багш ном нуһудыг һурвн зүүлд хуваҗ авч: цогцд, төрн түгхд болн орнд. Сурһлын багш Йиг Садн эн һурвн зүүлд хувасна учриг иигҗ тодрхалад тәәлврлҗ бәәнә:

Хамг әмтн һурвн зүүләр муңхг болҗ бәәнә: аль негнь — седклин эркәр муңхг болад, «Би»-д бәрнә, хойрдгчнь — медрхин эркәр муңхг, һурвдгчнь — седкл медрх хойриг «би»-д бәрнә. Бас оңданнь күн болһна оюн-санана йилһл әдл биш, авьяснь чигн әдл биш: зәрмнь ахриг, зәрмнь — дундиг, һурвдгчнь — аһу икиг медҗ дурлна[20].

Тиим учрар, түрүңк әмтнд хамн номиг тавн зүүләр әңглнә, хойрдгчднь — арвн хойр төрн түгхин зүүләр, һурвдгчднь — арвн нәәмн орар.

Тиигхлә, деер дурдсн эн арвн эрктн болн орн, төрн түгхин болн орна номин зүүлд ордг болна. Теднь иим:

Цогцд Төрн түгхд Орнд
чакшур индрия чакшур индрия аятана чакшур дхату
шротрендрия шротра индрия аятана шротра дхату
джихвендрия джихва индрия аятана джихва дхату
гхранендрия гхрана индрия аятана гхрана дхату
кайендрия кая индрия аятана кая дхату
рупа вишая рупа вишая аятана рупа дхату
шабда вишая шабда вишая аятана шабда дхату
раса вишая раса вишая аятана раса дхату
гандха вишая гандха вишая аятана гандха дхату
спраштавья вишая спраштавья вишая аятана спраштавья дхату

Дхарма (Ном) Зэн шаҗнд[ясврлх | иш ясх]

Чань шажна бөлгүд ном нуһудын бодта бәәдгинЧань ш иткх үзлиг эндүрсн гиҗ үздг бәәҗ. Чань шаҗна бөлгүдин ик керглдг “Махаяна-шраддхотпада-шастра” (Ик күлгнд иткл үүскх шастр) гидг номар болхла, иим иткл Бодин хутг олад уга бодһалин йирин медлһин эндүрлтә хойр зүүләс көлтә һарч ирдг. Эн үзл урдын муңхгин эркәр һарад, хойрдгч буру үзл болхла, эврә “би”-д бәрхәс һарч ирдг. Чань шаҗна сүүлрҗ бәәһә Йоһачара (Йоһан йовдл) гидг бөлгин үзләр, ном нуһудын һарх орнь – тейн медх бүкнә сүүр болдг. Йирин медлһтә бодһаль хүврҗ бәәһә үзгдлиг эндүрһд, эврә “би”-д бәрҗ, һазадын үзгдлиг чигн үүнд бәрҗ бәәнә. Эн буру илв хөөннь буру ухан-санан болад, үүлин үр болн хөөт төрлин шилтән болна[21].

Чань шаҗна ик лам Хуаянь Цзунми гидг гелңгин темдглсәр, йирин күн ном нуһудыг болн эврә “би”-бәрдгән зүүднд үзсн юмнла әдл мөн бодта болһҗ бәәдг. Серәд босх цагтан цуг зүүдән эврә ухан-санана хүврҗ һарснд үзнә. Цзунмиһин тәәлврсәр, ухан-седкл дорд, ном нуһудын белг-темдгт болн саңсрт тачасн, муңхгин эркәр авлгдсн күн эврә бурхна оран үзж эс чаддг. Тиигхлә, ном нуһудын шинҗ-чинр болн шүтн бәрлдхиг судлҗ, ном нуһудын белг-темдгт тачадгиг уга кех кергтә[21]..

Цуврл уга[ясврлх | иш ясх]

Цуврл уга ном нуһудын зүүлд мөрин үнн, оһтрһу болн хойр төрдх орна: тус-тус шинҗлн төрдсн (пратисанкхьяниродна) болн тус-тус шинҗлн эс төрдсн (апратисанкхьяниродха) орна.

Дхарма (Ном) Зэн шаҗнд[ясврлх | иш ясх]

Чань шажна бөлгүд ном нуһудын бодта бәәдгин Чань шаҗна иткх үзлиг эндүрсн гиҗ үздг бәәҗ. Чань шаҗна бөлгүдин ик керглдг “Махаяна-шраддхотпада-шастра” (Ик күлгнд иткл үүскх шастр) гидг номар болхла, иим иткл Бодин хутг олад уга бодһалин йирин медлһин эндүрлтә хойр зүүләс көлтә һарч ирдг. Эн үзл урдын муңхгин эркәр һарад, хойрдгч буру үзл болхла, эврә “би”-д бәрхәс һарч ирдг. Чань шаҗна сүүлрҗ бәәһә Йоһачара (Йоһан йовдл) гидг бөлгин үзләр, ном нуһудын һарх орнь – тейн медх бүкнә сүүр болдг. Йирин медлһтә бодһаль хүврҗ бәәһә үзгдлиг эндүрһд, эврә “би”-д бәрҗ, һазадын үзгдлиг чигн үүнд бәрҗ бәәнә. Эн буру илв хөөннь буру ухан-санан болад, үүлин үр болн хөөт төрлин шилтән болна[21].

Чань шаҗна ик лам Хуаянь Цзунми гидг гелңгин темдглсәр, йирин күн ном нуһудыг болн эврә “би”-бәрдгән зүүднд үзсн юмнла әдл мөн бодта болһҗ бәәдг. Серәд босх цагтан цуг зүүдән эврә ухан-санана хүврҗ һарснд үзнә. Цзунмиһин тәәлврсәр, ухан-седкл дорд, ном нуһудын белг-темдгт болн саңсрт тачасн, муңхгин эркәр авлгдсн күн эврә бурхна оран үзж эс чаддг. Тиигхлә, ном нуһудын шинҗ-чинр болн шүтн бәрлдхиг судлҗ, ном нуһудын белг-темдгт тачадгиг уга кех кергтә[21].

Бас хәләтн

[ясврлх | иш ясх]

Холвас

[ясврлх | иш ясх]
  1. ↑ RV 10.133.6
  2. ↑ «Брихадараньяка-упанишада» 1.4.14
  3. ↑ «s:sa:भगवद्गीता/कर्मयोगः» 3.35
  4. ↑ The Mahābhārata: Book 11: The Book of the Venus Book 12: The Book of Peace, Part 1 By Johannes Adrianus Bernardus Buitenen, James L. Fitzgerald pg.124
  5. ↑ The Mahābhārata: Book 11: The Book of the Women Book 12: The Book of Peace, Part 1 By Johannes Adrianus Bernardus Buitenen, James L. Fitzgerald pg.124
  6. ↑ Щербатской Ф. И. Центральная концепция буддизма и значение термина дхарма // Щербатской Ф. И. Избранные труды по буддизму. — М.: Наука, 1988. С. 169—170.
  7. ↑ Дюранов, 2007, с. 351.
  8. ↑ Вигасин, Парибок, 2007.
  9. ↑ Торчинов, 2002, с. 62.
  10. ↑ Урбанаева И. С. Абсолютная Дхарма-драгоценность // Буддийская философия и медитация в компаративистском контексте (на основе индо-тибетских текстов и живой традиции тибетского буддизма) / Отв. ред. Л. Е. Янгутов. — Улан-Удэ: ИМБТ СО РАН, 2014. — С. 146—148. — 376 с. — ISBN 978-5-8200-0347-9.
  11. ↑ Андросов В. П. Будда Шакьямуни и индийский буддизм. Современное истолкование древних текстов. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2001. — С. 167. — 508 с. — ISBN 5-02-018236-2.
  12. ↑ Андросов, 2011, с. 219.
  13. ↑ Андросов, 2001, с. 36.
  14. ↑ Андросов, 2001, с. 35—36.
  15. ↑ Лысенко, 2003, с. 10, 15.
  16. ↑ Штейнер Е. С. Сатори, природа Будды, дхарма: как это соотносится с сознанием и что делает с последним дзэнская практика // Точки — Puncta. — M.: Институт философии, теологии и истории святого Фомы, 2008. — № 1—4 (8). — С. 181—220. — ISSN 1680-614Х. Архивировано 27 Хулһн сарин 2007 года.
  17. ↑ 1 2 Шохин, 2011, с. 309.
  18. ↑ Торчинов, 2000, с. 58—59.
  19. ↑ Пять совокупностей — Тхеравада.ру
  20. ↑ Перевод О. О. Розенберга.
  21. ↑ 1 2 3 4 Нестеркин, 2011, с. 14.
"https://xal.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ном_(Дхарма)&oldid=126998" халхас авсн