Аю

Аю; Оршн бәәсн хуһцан: Ора Эоцен - ода күртл
	; Пиренейн үндснә паркин аю
Биологин әңглл
Әәмг:	Аң-аһурсн;
Деед күрә:	Сер-нурһтн;
Күрә:	Көвчтн;
Әңг:	Көктн;
Баг:	Махн идштн;
Дед баг:	Ноха дүрстн (Caniformia);
Деед овг:	Ursoidea;
Овг:	Аюһихн; Fischer-Waldheim, 1817
Төрлмүд
	Ailuropoda; Helarctos; Melursus; Ursus; Tremarctos; Agriarctos (уга болсн); Amphicticeps (уга болсн); Amphicynodon (уга болсн); Arctodus (уга болсн); Indarctos (уга болсн); Parictis (уга болсн); Plionarctos (уга болсн); Ursavus (уга болсн); Kolponomos (уга болсн);

Хадмл
Хадмл
Тод үзгәр
бурядар	баабгай
моңһлар	баавгай
хальмгар	аю

Аю гиҗ Аюһихн овгин көктн аң-аһурсиг келнә. Аюнь ноха дүрстн махн идштн бәәҗ, селвүр көлтнлә хамгин өөр төрл. Кедүһәр аюһин ода бәәһә нәәмхн зүүл бәәдг болвчн, өргн тархсн. Үлгүрлхлә, Делкән бөмбрцгин хөөт хаһс бүкләр, өмн хаһст кесгчлн тархсн.

Орчн үйин аюһин түгәмл шинҗ-чинрнь: бөдүн көл, том бий, ут хоңшар, сегсһр үсн, эргҗ хурагддг уга тавн хумста саврта, хөөт көл деерән босдг, ахр сүүлтә. Цаһан аю нурһлҗ мах иддг болхла, аврһ хулсна аю үрглҗ хулсар зооглдг. Үлдсн зурһан зүүлин аюнь бүгд хольмг идштн, үлгүрлхлә, урһмл, аң-аһурсар зооглдг.

Ниилҗәх аюс болн кичгтәһән хамт бәәх өлгчн аюсиг эс тооцхла, һанц-һанцарн әмдрдг. Өдрин цагар идш-хотан хәәхнь бәәдг болвчн, нурһлҗ сө эс гиҗ өрәр идвктә бәәдг. Сән үнрлх чадврта, күнд ик бийтә болвчн, хурдн гүүдг болн юмнд әврх, өөмхдән чадмһа. Намр зәрм аюһин зүүл иссн земш икәр иддг төлә ааш-заңгднь нөләлдг.^[1]Аю аһу, нүкнд үүрлдг болн икңк зүүлин аю үвләр ичәнд ордг.

Күмс балр-эрт үйәс авн аюһин махн, үсиг авх гиҗ аюг аңнсар өдгә цагт күрч. Ода күртл аю күн-төрлктнә урлг, домг болн бусд сойлд үлмҗ ик үүрг күцәдг. Орчн үйд әмдрх орчнь хүмгдҗ бәәхин зерг, аю болн түүнә эд-эрктнә хууль биш нәәмәнәс (илңһуя аюһин цөснә хулдан) болҗ то-толһань цөөрсәр бәәнә. IUCN зурһан зүүлин аюг ховр аң-аһурсна җигсәлтд орулсн болн ховрдад уга күрң аю күртл зәрм улст уга болх аюлд орад бәәнә. Хамгин ховрдсн аюһин хулхан аң, олн улсин хулдаг хөрглсн болвчн, зогслго бәәнә.

Эволюцин хамарл

Аһун аюһин (Ursus spelaeus) сурвлҗн ясн

Аюһихн овг махн идштнә багт хамарх болад, ноха дүрстн дед багин йисн овгин негнь. Аюһин хамгин өөрк төрлнь селвүр көлтнр, үлгүрлхлә, Odobenidae (далан мөрн), Otariidae (далан хав, далан арслң), Phocidae (чикн уга далан ноха). Аю һурвн дед овгин нәәмн зүүләс бүрднә: Ailuropodinae (аврһ хулсна аю), Tremarctinae (Андын аю), Ursinae (негнәс һурвн төрлд хувагддг зурһан зүүл).

Аюһихн овгин һарл-үүсл маш бичкн, кеемсг Parictis кемәх аһурснас эктә. Тернь 7-хн см ут һавлта бәәв. Parictis түрүн болҗ Хөөт Америкт, ора Эоцена үйд (38 сай орчм җилин өмн) үүссн болвчн, Миоцен күртл эн төрл Евразь, Африкт үзгдәд уга.^[2] Зеегнә кемҗәтә, нохата әдлхн Cephalogale хамгин түрүн аюһихн гиҗ тооцгдхнь элвг. Cephalogale түрүн болҗ дунд Олигоцен ба эрт Миоцена (20–30 сай җилин өмн) үйд Европт үүсч. Cephalogale Ursavus төрлин аңхна аюһин өвк болҗана. Эн төрл Азьд тархҗ, цааранднь 5 сай җилин өмн Европт аңхна йоста аю (Ursus) төрл үүсч. Хамгин модьрун, эңгин зүүлмүднь күртл, үлгүрлхлә C. minor аюһин шүдллтин шинҗиг үзүлдг. Үлгүрлхлә, ардаран чиглсн M2 postprotocrista арата, утдсн m2 арата, ахрдсн баҺ арата. Аюһихн овгин ода бәәһә зүүлмүднь мел махар зооглдг уга шинҗин шүдтәһәрн онцлг болвчн, малтмл аюһин хүвд мел махар зооглдг шинҗин шүдтә. Зуг сувсрихн овгихнә шатд күртлән махн идштн болад уга. Cephalogale-нь mesocarnivore эс гиҗ дунд шатын махн идштн бәәҗ.^[3] Бусд уга болсн аюһин төрлмүд гихлә, Arctodus, Agriarctos, Plionarctos, Indarctos эдн болҗана.

Ора Эоцена үйд аю Азьд бәәсн угань тодрха биш болвчн, 37 сай җилин өмн далан шат баһ бәәх үйд Азяс нүүсн цөн тоота аю Хөөт Америкт Parictis-иг үүсксн бәәдлтә гисн таамглл (гипотез) бәәдг. Зуг Зүн Азьд үүг нотлх Parictis-ин малтмл үлдгдл олдад уга. Гихдән аюнь Олигоцена үйд Азьд маш олн төрл-зүүл болн көгҗсмн. Хойр дед овгин (Amphicynodontinae, Hemicyoninae) дөрвн төрл Олигоцена үйд Азьд бәәснь илрсмн. Үлгүрлхлә: Amphicticeps, Amphicynodon, Pachycynodon, Cephalogale. Amphicticeps-нь зөвкн Азьд тархсн бәәсн болхла, оңгдан һурвнь Европ, Азь хойртнь бәәҗ. Эннь Олигоцена үйд Азь, Европин хоорнд аю нүүдллҗ бәәсиг харулад, цөн зүүл Азяс Хөөт Америкүр нүүсн нүүдл ора Олигоцен эс гиҗ эрт Миоцена үйд болсн бәәхиг харулсн. Amphicticeps-нь морфологин хүвд Allocyon болн Хөөт Америкин Kolponomos-та әдлхн болвчн, эн үйд бәәсн Аюһихн овгин негн чигн төрл Евразь, Хөөт Америк хойртнь тархад уга юмн. Зуг Cephalogale эрт Миоцена үйд Хөөт Америкт тархсмн. Түүнчлн Haplomys, Pseudotheridomys (ора Олигоцен), Plesiosminthus, Palaeocastor (эрт Миоцен) зерг мерәчнр Азь, Хөөт Америк хойртнь түгәмл бәәснь хойр түвин хоорнд ора Олигоцен, эрт Миоцена үйд аң-аһурсна әәмгнь шилҗн нүүдллҗ бәәсиг харулҗана. Тиимәс Азяс Хөөт Америкүр нүүсн аюһин нүүдл эн үйд болсн бәәх маһдлл ик болҗана.^[4] Ора Шин төрмлин (Кайнозой) үйд Евразь, Хөөт Америкин хоорнд һурв дәкҗ махн идштн, үүнә дотр аюһин том нүүдл болснь тодрха болсмн. Түрүн нүүдлнь (21–18 саһ җилин өмн) Amphicynodon, Cephalogale, Ursavus зерг төрл үй-үй нүүсн нүүдл болҗана. Хойрдгчнь 7-8 сай җилин өмн болад, үүгәр Agriotherium нүүҗ. Эн төрл Сахарас өмнк Африкт мөн тархсн бәәснь урсоидмудын хүвд җигтә токалдл болҗана. Һурвдгчнь эрт Плиоцена үйд 4 сай җилин өмн токалдсн болн Ursus тархн нүүҗ.^[5]

Аврһ хулсна аюһин таксономь удан хуһцана турш марһлдата бәәһә юмн. Арманд Дэвид түрүн болҗ 1869-гч җилд үүг Ursus төрлд хамарулн әңглсн болвчн, 1870-гч җилд үүг Альфонс Милн-Эдвардс зеегнә төрлд хамарулҗ.^[6] Сүүлин үйин Дезоксирибонуклеина күчлин судллһар аврһ хулсна аю бусд аюта үлү өөр төрл болхиг тогтаҗ, Аюһихн овгт хамарулҗ тооцдг болла.^[7] Зуг улан хулсна аюһин әңглл тодрха биш үлдв. Олн судлачнр, үлгүрлхлә Вилсон, Ридер эдн түүг аюһин овгт хамарулсмн. Бусд судлачнр түүг зеегтә хамт Сувсрихн овгт багтасн болхла, зәрмнь Ailuridae гих онц овг болһн әңглҗ. Хойр хулсна аюһин хоорндк олн иҗл шинҗ, үлгүрлхлә, хуурмг эрк хурһн зергнь хулсар зооглдгта холвата иҗлдн хүвсн хувслин (эволюцин) үр-дүң гиҗ үздг.

Тер мет Аляскин Эйбиси арлмудт тархсн күрң аю делкән бусд күрң аюһас үлү цаһан аюта өөр төрл болхнь тогтагдсмн. Аляскин Ик Сурһулин Фэрбэнксин Хөөт түүлин (полюсин) биологин күрәлңгин судлач Җеральд Шилдс, Сандра Тэлбот эдн тус зүүлин цөн дееҗәс ДНК-иг шинҗлхд, бусд күрң аюһихнәс оңгдан бәәв. Судлачнр тер аюһин ДНК делкән бусд һазрин күрң аюта хәрцүлхд өвәрц шинҗтә бәәсиг неесмн. Тус неелтәр бусд бүк күрң аю хоорндан өөрк төрл болхла, Аляскин Эйбиси арлмудын аю теднәс йилһрәд, хәрнь цаһан аюта өөр төрл болхиг тогтасн.^[8] Мөн Китдт көк аю кемәх хар аюһин төрлд хамарх ик ховр зүүл бәәдг гилддг. Гивчн, эн аһурсна зургиг нег чигн дәкҗ авч бәәһәд уга.

Уутта аю эс гиҗ коалаг һазак дүрсәрнь аю гидг болвчн, тер аю биш, хәрнь уутта аһурсн болҗана.

Әңглл

Москваһин аң-аһурсна күрәлңгин күрң аю Ursus arctos

Польшин Вроцлавин аң-аһурсна күрәлңгин Азин хар аю Ursus thibetanus

Колумбус балһсна аң-аһурсна күрәлңгин Нарна аю / Малай аю Helarctos malayanus

Аврһ хулсна аю

Аюһихн овг
- Ailuropodinae дед овг
  - Аврһ хулсна аю, Ailuropoda melanoleuca
  - Маштг хулсна аю, Ailuropoda minor†
- Tremarctinae дед овг
  - Андын аю, Tremarctos ornatus
  - Флоридын аһун аю, Tremarctos floridanus†
  - Аврһ ахр хоңшарта аю, Arctodus simus†
  - Нерго ахр хоңшарта аюһин зүүл, Arctodus pristinus†
  - Бразилин ахр хоңшарта аю, Arctotherium brasilense†
  - Аргентина ахр хоңшарта аю, Arctotherium latidens†
- Ursinae дед овг
  - Күрң аю, Ursus (Ursus) arctos
    - Сирин күрң аю Ursus arctos syriacus
    - Саарл аю / Гризли, Ursus arctos horribilis
    - Кодяк аю, Ursus arctos middendorffi
    - Цаста уулын күрң аю болн Цаста уулын улан аю, Ursus arctos isabellinus
    - Цаста уулын көк аю, Ursus arctos pruinosus
    - Бергмана аю, Ursus arctos piscator†?
    - Евразин күрң аю Ursus arctos arctos
    - Маҗала / Һөвин аю, Ursus arctos gobiensis (маш ховр)
    - Атлас аю, Ursus arctos crowtheri†
  - Америкин хар аю, Ursus (Ursus) americanus
    - Шархл күрң аю, Ursus americanus cinnamomum
    - Кермодын аю, Ursus americanus kermodei
  - Цаһан аю / Дом аю, Ursus maritimus
  - Азин хар аю, Ursus thibetanus
    - Формозын хар аю, Ursus thibetanus formosanus
    - Ursus thibetanus gedrosianus
    - Ursus thibetanus japonicus
    - Ursus thibetanus laniger
    - Ursus thibetanus mupinensis
    - Ursus thibetanus thibetanus
    - Ursus thibetanus ussuricus
  - Залху аю / "Урлта" аю, Melursus ursinus
    - Цогта Арлын (Шри-Ланкин) залху аю Melursus ursinus inornatus
    - Эндкгин залху аю Melursus ursinus ursinus
  - Малай аю / Нарна аю, Helarctos malayanus
    - Борнеоһин нарна аю Helarctos malayanus euryspilus
  - Овернин аю, Ursus minimus†
  - Этрускин аю, Ursus etruscus†
  - Аһун аю, Ursus spelaeus†
  - МакФарлэйна аю, Ursus (Vetularctos) inopinatus (уга болсн)
  - Денингерин аю, Ursus deningeri†

Melursus, Helarctos төрлиг зәрмдән Ursus-д хамарулдмн. Азин хар аю, цаһан аюнь Selenarctos болн Thalarctos кемәх эврә төрлд хамардг бәәсн болхла, өдгә дед төрлин шатд әңглгддг болсмн.

Америкин хар, күрң, цаһан аюсин дундас балдр һарһҗ авсн токалдл олн бәәнә (Балдр аюсиг үзтн).

Ишлл

↑ Словакт халмцу аюһас болһамҗлхиг санулҗана
↑ The Origin and Evolution of Mammals, ISBN: 0198507607
↑ Wang, Xiaoming, Malcolm C. McKenna, and Demberelyin Dashzeveg (2005). “Amphicticeps and Amphicynodon (Arctoidea, Carnivora) from Hsanda Gol Formation, Central Mongolia and Phylogeny of Basal Arctoids with Comments on Zoogeography” (PDF). American Museum Novitates (3483): 57. Архивировано из оригинала (PDF) 2008-05-29. Дата обращения 2009-03-07. Используется устаревший параметр |url-status= (справка)
↑ Wang Banyue and Qiu Zhanxiang (2005). “Notes on Early Oligocene Ursids (Carnivora, Mammalia) from Saint Jacques, Nei Mongol, China” (PDF). Bulletin of the American Museum of Natural History. 279 (279): 116—124. DOI:10.1206/0003-0090(2003)279<0116:C>2.0.CO;2.
↑ Qiu Zhanxiang (2003). “Dispersals of Neogene Carnivorans between Asia and North America” (PDF). Bulletin American Museum of Natural History. 279 (279): 18—31. DOI:10.1206/0003-0090(2003)279<0018:C>2.0.CO;2.
↑ Lindburg, Donald G. (2004). Giant Pandas: Biology and Conservation, pp. 7–9. University of California Press
↑ Olaf R. P. Bininda-Emonds. "Phylogenetic Position of the Giant Panda". In Lindburg, Donald G. (2004) Giant Pandas: Biology and Conservation, pp. 11–35. University of California Press
↑ Күрң аю: Цаһан аюһин өвкий?, Аляскин шинҗлх ухана форум

Немҗ умшх

Bears of the World, Terry Domico, Photographs by Terry Domico and Mark Newman, Facts on File, Inc, 1988, hardcover, ISBN 0-8160-1536-8
The Bear by William Faulkner
Brunner, Bernd: Bears — A Brief History. New Haven and London: Yale University Press, 2007

Һазад холвасн

Загвр төөрҗ бәәхиг тогтав: Шаблон:Commons

The Bears Project Европин күрң аю болн бусд аң-аһурсна зүүлин туск зәңг-медән, медәлл, зург
Grizzly Bear Outreach Project Хөөт Америкин саарл аюһин түүк, биологь, хамһаллын туск медәлл

[1] Словакт халмцу аюһас болһамҗлхиг санулҗана

[Kemp-2] The Origin and Evolution of Mammals, ISBN: 0198507607

[Wang-3] Wang, Xiaoming, Malcolm C. McKenna, and Demberelyin Dashzeveg (2005). “Amphicticeps and Amphicynodon (Arctoidea, Carnivora) from Hsanda Gol Formation, Central Mongolia and Phylogeny of Basal Arctoids with Comments on Zoogeography” (PDF). American Museum Novitates (3483): 57. Архивировано из оригинала (PDF) 2008-05-29. Дата обращения 2009-03-07. Используется устаревший параметр |url-status= (справка)

[Wang2-4] Wang Banyue and Qiu Zhanxiang (2005). “Notes on Early Oligocene Ursids (Carnivora, Mammalia) from Saint Jacques, Nei Mongol, China” (PDF). Bulletin of the American Museum of Natural History. 279 (279): 116—124. DOI:10.1206/0003-0090(2003)279<0116:C>2.0.CO;2.

[Qiu-5] Qiu Zhanxiang (2003). “Dispersals of Neogene Carnivorans between Asia and North America” (PDF). Bulletin American Museum of Natural History. 279 (279): 18—31. DOI:10.1206/0003-0090(2003)279<0018:C>2.0.CO;2.

[6] Lindburg, Donald G. (2004). Giant Pandas: Biology and Conservation, pp. 7–9. University of California Press

[7] Olaf R. P. Bininda-Emonds. "Phylogenetic Position of the Giant Panda". In Lindburg, Donald G. (2004) Giant Pandas: Biology and Conservation, pp. 11–35. University of California Press

[8] Күрң аю: Цаһан аюһин өвкий?, Аляскин шинҗлх ухана форум

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]