Орсин Холвана Улсин Үндсн хуулин өдр

Үндсн хуулин өдр
Үндсн хуулин өдр
	; Орсин Холвана Улсин Йирңкәлгчин таңһрг өргх үндсн хуулин хуулвр
Зүүл	Улсин байр
Алвн йосна нернь	Орсин Холвана Улсин Үндсн хуулин өдр
Бәәһүлгдснь	1993 җилин декабрь сарин 12 ОХУ-ин цуг ниитин санл хуралтын төлә
Үүскгч	Борис Ельцин
Темдглгднә	җил болһн
Җил-өдр	декабрь сарин 12
Холвгддгнь	ОХУ-ин Үндсн хуулин цуг ниитин санл хуралт
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Выверенная статья

Үндсн хуулин өдр (орс. День Конституции) — җил болһн декабрь сарин 12-нд темдглдг үндснә байр болна. Мөн 1993 җилин декабрь сарин 12-нд улс-орна үндсн хуулиг батлхиг демжсн цуг ниитәр санл хуралт болв^[1].

Байрин түүк

ЗХУ-д Үндсн хуулиг олн дәкҗ батлад бәәснә төлә өдринь темдглхиг олн дәкҗ соляд бәәв. Түрүн Үндсн хуулин өдриг ЗХУ-ин Төв Күцәгч Хораһин Тергүлгчнрин 1923 җилин август сарин 3-гч өдрин зәрлгәр тогтав (Үндсн хуулинь болхла, 1924 җилин январь сарин 31-нд ЗХУ-ин Зөвллтин II ик хург адгтан батлв). Тер цагин зәрлгәр үндсн хуулин байр нүүһәд йовҗаҗ — июль сарин экнә нарн өдрт темдглгдәд бәәв. Зуг, 1930 җилд ЗХУ-ин аҗ-ахуһин негҗүд тасрлт уга үүлдврллин долан хонгт орхла, Үндсн хуулин өдриг июль сарин 6-нд темдглдг болв. Эн өдр гидм болхла, көдлмшин өдр болҗ бәәв^[2].

1936 җилин декабрь сарин 5-нд болсн Зөвллтин онц VIII ик хург деер «Сталинә» гиҗ нерлгдсн шин Үндсн хууль батлгдҗ, терүг батлсн өдриг үндснә байрин өдр болһҗ зарлв. Сталинә үйд ЗХУ-ин Үндсн хуулин өдр эс гиҗ Сталинә ЗХУ-ин Үндсн хуулин өдрнь эс көдлдг өдр болв. Декабрь сард болсн байриг 1976 җил күртл темдглҗ бәәв^[2].

Улсин үндсн хуулин шин хүвлвр 1977 җилд һарв. Энүг алвн биш йосар «көгжсн социализмин үндсн хууль» гиҗ хочлҗ нерәддг бәәв. Эннь ноябрь сарин 7-нд ЗХУ-ин Деед Зөвллин дарани биш хургар батлгдҗ, хөөннь «ЗХУ-ин Үндсн хууль (Конституц) батлгдсн өдриг үндснә байр болһҗ зарлхин тускар» батлгдв. 1991 җилд ЗХУ задрад унтл, ноябрь сарин 7-гч өдрт цуг ниитин амрлтын өдр бәәв^[2].

1993 җилин Үндсн хуулин белдвр

1990 җилин июль сарин 12-нд РСФСР-ин Улсин депутатмудын негдгч ик хург РСФСР-ин төрин бүрн эрктә бәәдлин туск туңхгллыг батлв. Үндсн хуулин шин эк бичвриг болвсрулх кергтә гиҗ уг бәрмт бичгт темдглҗ. Энүг белдҗ, батлх күртл 1978 җил РСФСР-ин Үндсн хууль (сольлтла хамдан) күчтә болҗ бәәв^[2].

Улсин депутатмудын ик хургин Үндсн хуулин комиссь 1990 җилин июнь сард шин Үндсн хуулиг тогтахин төлә бәәһүлҗ. Энүг РСФСР-ин Деед Зөвллин дарһ Борис Ельцин һардҗ бәәв. 1990-1993 җил күртл дөрвн җил шахм хуһцанд улс төр, ниигмин олн зүүлин көдлгәнмүд хуулин 20 орчм хүвлвриг болвсрулҗ белдв чигн, теднә хойрнь алвн йосар хәләгдв. Түрүңкин хүвлврин һол зокагчнрнь ОХУ-ин Йирңкәлгчин медлд бәәһә Хүвин эрк-зүүһин судалһана төвин Һардх зөвллин дарһ Сергей Алексеев, Йирңкә министрин дарук Сергей Шахрай хойр бәәв. Хойрдгч хүвлвриг Олег Румянцев^[2] ахта Үндсн хуулин комиссин гешүд белдв.

Алвн йосар комиссьт зун орчм депутат орв. Зуг, йосндан Үндсн хуулин төсл деер 12-15 күн көдлҗ, көдлмшин кесг бәәһүлцхәв. Комиссин «моторнь» — түүнә күцәгч сегләтр, 30 наста Олег Румянцев болҗ. Түүнлә хамдан төсл деер талдан кедүхн орлцач амҗлттаһар көдлцхәв, үлгүрлхлә, Виктор Шейнис, Юрий Рыжов, Борис Золотухин, Федор Шелов-Коведяев, Евгений Амбарцумов, Сергей Шахрай. Шинҗәчнрин дунд Борис Страшун, Леонид Мамут, Владимир Лафицкий гих метсиг нерлҗ болна. Тус комиссин үүрг болхла, олн улсин туршлһ-дамшлт үндслҗ, Әрәсән үндсн хуулин кевиг белдх йовдл бәәҗ.
— Андрей Гольцблат^[3]

1993 җилин июнь сарин 5-нд ОХУ-ин Йирңкәлгч Б.Ельцинә саначлһар төрин эрк бәрәчнр, орн нутгин засг-закрһан, олн ниитин бәәһүллһсин төләллиг орлцулсн Үндсн хуулин баһ хург болҗ, шин Үндсн хуулин шинрүлсн нәәрүлһиг батлв. Үүнлә хамдан ОХУ-ин Ик хург, Деед Зөвлл хойр үндсн хуулин хүвлвриг белдҗ көдлҗәсн болад, терүг 1993 җилин ноябрь сарин 17-нд Улсин депутатнрин X-гч ик хург деер батлхар седәд бәәв. Зуг, йирңкәлгч Улсин депутатнрин зөвлл, түүнлә хамдан ОХУ-ин Деед зөвллиг татад буулһҗ, теднә ормд Холвана хургиг бәәһүлх шиидвр һарһв. Тер бийнь, ОХУ-ин Үндсн хуулин зарһ түүнә шиидвриг үндсн хуульд харшлсн гиҗ үзв. Үндсн хуулин йосар ОХУ-ин Деед зөвлл Борис Ельцинә йирңкәлгчин бүрн эркиг уурулҗ, күцәх үүлиг ОХУ-ин дед йирңкәлгч Александр Руцкойд даалһв. Улсин депутатнрин дарани биш X-гч ик хургиг адһн-шидһн хурав. Төләләгчнрин хурҗ бәәсн Москваһин Деед Зөвллин бәәриг Борис Ельцинә зәрлгәр дотадын церг, цагда хойр хааҗ авч. 1993 җилин октябрь сарин 3-нд цергән Москвад орулҗ, маңһдуртнь танкин дәврлтин дару парламентын орднур дәврҗ. Парламентын дарһ, дед йирңкәлгч зерг сөрг күчнә һардачнр бәргдв^[2].

1993 җилин октябрь сарас авн ноябрь сар күртл Ельцинә батлсн Үндсн хуулин төслиг Үндсн хуулин баһ хургин бәәһүлһс болсн Олн ниитин болн төрин тиңкмүд, Үндсн хуулин арбитрин комиссь шинрүләд нәәрүлв. Йирңкәлгч 1993 җилин декабрь сарин 12-т Үндсн хуулин төслин туск цуг ниитәр санл хуралт йовулхин туск зәрлг деер һаран тәвҗ батрулв^[2].

Үндсн хуулин шин тогтлцана үндсн-сүүр болх кергәр улс даяр санл хуралт йовулх белдврин асудлыг шиидх кергтә билә. Цуг ниитин санл сурһл амҗлтта болхин төлә цуг улс төрин күчн, засгин һазрин бәәһүллһс, бүс нутгуд шин Үндсн хуулин ниитәр күлән зөвшәргдсн үндсн сүүр деер негдх йоста болад, эннь Әрәсән төрин негдмл бәәдлиг күчрүлх түлкц болх йоста бәәҗ. Зуг, эннь улс төрин үүл-йовцд орлцҗах цуг орлцачнрас әвр ик күч-чирмәлт кергтәг медүлҗәҗ. Күчнә теңцвриг алдшгоһар, улс ориг үлү ашгтаһар һардҗ, кегдҗәх сольлтд хаңһллта улс төрин демҗлһ үзүлх хаалһар цуг ниитин санл сурһл күртл эн үйиг ямаран негн бәәдләр давад дуусх кергтә бәәв.
— О. Г. Румянцев^[4]

Орсин Холвана Улсин Үндсн хуулиг батруллһн

ОХУ-ин Үндсн хуулин шинрүлсн нәәрүлһиг 1993 җилин декабрь сарин 12-нд цуг ниитин санл хуралтар батлад, мөн җилин декабрь сарин 25-нд «Российская газета» («Әрәсән өдрин соньн»)^[5]-д барлгдсна дару күчн төгс болв. 1994 җилд ОХУ-ин Йирңкәлгч ОХУ-ин Үндсн хуулин өдр, Декабрь сарин 12 көдлмшин биш өдр гидг зәрлг һарһв. Декабрь сарин 12-гч өдриг цуг ниитин амрлтын өдр болһҗ зарлв^[6].

Зуг, 2005 җиләс авн Үндсн хуулин өдрнь көдлмшин өдр болсн болв чигн, негн зерг Әрәсән хүвд мартгдш уга өдр^[7], 2004 җилин декабрь сарин 24-гч өдр Төрин Дум ОХУ-ин Көдлмшин туск хуульд немлт, сольлт орулхин туск хуулиг батлад, түүнд ОХУ-ин байрин лит сольгдсиг батлулв^[8].

Улмҗллнь

Үндсн хуулин өдриг көдлмшин өдр болһсн болв чигн, декабрь сарин 12-ла орн даяр төрскнч үзлин олн зүүлин байр, йосллын цуглран, байрин концерт чигн хураҗ болһдг. Улмҗлл йосар эн өдрлә нер күндтә хуульч, зарһчнриг шаңндг болна^[9].

Байрин өмнк өдрт 14 нас күрсн Әрәсән иргн баһчудт түрүңк паспортынь Үндсн хуулин өдрәр һардулдг сәәхн улмҗлл тогтҗ. Эн өдр икңк сурһулин сурһульчнр, оютнр мартгдш уга өдриг тохалдулҗ, сурһулин бәәһүлһст зокан бәәһүлгддг седвчлсн нәәрмүдт орлцдг^[9].

Немҗ үзтн:

Ном-зү

Шахрай С.М. О Конституции: Основной закон как инструмент правовых и социально-политических преобразований. Отделение общественных наук РАН. М.: Наука, 2013. С. 58–59.
Бабурин С.Н. Русская государственность и Российское государство в системе ценностей и интересов современной политики, международного и конституционного права: морфология. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2018. С. 161.

Темдглл

↑ Указ Президента Российской Федерации от 19.09.1994 г. № 1926
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ День Конституции РФ. Что известно об основном законе страны и празднике в его честь
↑ Андрей Гольцблат Историческая правка: как принимали российскую Конституцию
↑ О.Г. Румянцев. К истории создания Конституции Российской Федерации. О работе Конституционной комиссии (1990-1993 гг.) // Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.) : в 6 т. / О. Г. Румянцев. — М.: Волтерс Клувер, 1992. — Т. 3. — С. 40. — ISSN 978-5-466-00354-3.
↑ Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года
↑ В России отмечают День Конституции
↑ Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России»
↑ [1]
↑ ¹ ² День Конституции России: история и традиции праздника

Холвас

https://rg.ru/documents/2009/01/21/konstitucia-dok.html - Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года.

[1] Указ Президента Российской Федерации от 19.09.1994 г. № 1926

[:0-2] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ День Конституции РФ. Что известно об основном законе страны и празднике в его честь

[3] Андрей Гольцблат Историческая правка: как принимали российскую Конституцию

[4] О.Г. Румянцев. К истории создания Конституции Российской Федерации. О работе Конституционной комиссии (1990-1993 гг.) // Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.) : в 6 т. / О. Г. Румянцев. — М.: Волтерс Клувер, 1992. — Т. 3. — С. 40. — ISSN 978-5-466-00354-3.

[5] Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года

[6] В России отмечают День Конституции

[7] Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России»

[8] [1]

[:1-9] ¹ ² День Конституции России: история и традиции праздника

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]