Сөм хамрта парнцс (дун)
Сөм хамрта парнцс (зәәсңгин зокасн дун болна.
Түүкнь
1812 җилд Наполеон Бонапартын панрцс церг Әрәсәг дәврәд ирсн цагт хальмгудын хойр нойн Сервҗав Түмн, Тундтын Җамб хойр дәәлҗ чаддг залусан хураҗ авад, тер залусас хойр бух церг тогтаһад, орн-нутган харсхар темцәд һарв. 1-гч хальмг мөртә цергиг Җамб тәәш ахлад, 2-гч хальмг мөртә цергиг Түмн нойн ахлвСергей Рыбаков гидг судлач 1816 җилд темдглҗ бичв[2]. Тер цагас авн эн дун дәәнәс хәрәд ирсн хальмг церглә хамдан хальмгудын теегәр тарҗ, олна дурта дун болад, үгнь чигн сольгдад, бадгуднь чигн хольгдад бәәв. Өдгә цагт эн дууна хүвлврмүд һазр-нутг болһнд бәәдг болна.
Түүрвәчин туск асудлнь
Өдгә цагт «Сөм хамрта парнцс» эс гиҗ хойрдгч нернь «Маштг бор» гидг дууг хальмг улс зокаһад һарһҗ гиҗ номтнр темдглҗ бәәнәБембин Тимофей «Ончхан Җирһл. ууһн шүлгч болн зөрмг дәәч» гидг очеркдан иим юм олнд медүлҗ бәәнә:
1812 җилә дәәнә цага «Сөм хамрта парнцсла» гидг дун аль чигн бичснд мел олна һарһсн дун болҗ заагдна. Болв, оньглад энүг шинҗлхлә, энүг һаһснь Ончхан Җирһл гиҗ келх, заах зөвтә болҗ медгднә. Негдвәр, эн дуунд шүлгчин янз бәәхнь ил — шүлгтән хөкр, ходрун хамг орулҗ: «мөөлүрхн хамрта», «ут хамрта» гиҗ хортыг муулснь — мел түүнә. Хойрдхла, үүдәврт цуг олна чигн, һанц бийин чигн ик өргмҗ, зөрг негдснь: «чавчлдв гиҗ чавчлдсн угав, әмнәни төлә чавчлдлав» гиһәд. Һурвдхла, мана уул хальмг шүлгләнд экн даршлһн һоллгч бәәснь лавта, эн дуунд болхла, мөр-мөрин чилгчнь бас даршлһта. Тернь Ончхан Җирһлин шүлгләнлә дегд өөрхн, мел әдл[5].
Тиигв чигн, 1984 җилд һарсн «Хальмг хүвсхлин өмнк урн зокал» (Калмыцкая дореволюционная литература) гидг дегтрт хальмг номт Бадмин Андра Ончхан Җирһлин тускар бичсн кесгтән «Ончхан Җирһлин нас барсна җил тодргдад уга (1806 болн 1823 җил заагдҗ бәәнә) учрар 1812 җилин дәәнә туск шүлг түүнә зокасн, эс зокасн асудл марһанта бәәнә» гиҗ бичәд темдглв[6].
Дууна үгнь
«Сөм хамрта парнцс» эс гиҗ тер цагт «Маштг бор» гидг нертә дууна хамгин түрүңк бичлгүдин негнь 1897 җилд Сергей Рыбаков гидг судлачин ниитлләр олна күтәл болв. Эннь 1897 җилд Орс Хаана Шинҗлх Ухана академин бичгт (Записки Императорской Академии наук) гидг седкүлин 8-гч цуврлын 2-гч ботин 2 тойгт «Зә мүрнә лалын шаҗтна көгҗм, дун болн теднә әмдрлин бичг» (Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта) гидг ниитллд һарв[2]. Тер дууна эрт хүвлврнь иим үгтә болна:
Маштг бор
Сөм хамарта парнцузиг,
Сөргн йовҗ чапчия.
Маштг бор мини депкәд чамшна,
Мана нойн Җүҗи Москва темцәд мордна.
Тарсха гүүдлтә бор мини
Тактын амнд күрнәл.
Тавн түмн пранцузиг,
Тактын амнд чапчия.
Муңхг болгсн пранцузнь
Москва балһс иднәл.
Мана нойн, хәәрхн,
Маниг яһтха гисмб?
Богдд күрч гекий,
Богшурһа мет нисий[2]!
«Төрскн һазрин дуд» гидг нертә 1989 җилд һарсн хальмгудын дуудын дегтрт эн дууна нернь «Маштг бор» биш, «Сөм хамрта парнцс» гидг нертә болад, урдк дуунас зәрм бадгудар болн үгәр йилһрҗ бәәнә. Эн дууна үгнь тиим:
Сөм хамрта парнцс
Сөм хамрта парнцслань
Сөрглдн бәәҗ чавчлдлав.
Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав,
Әмнәннь арһд чавчлдлав.
Маштг бор мини
Маля дахҗ цемшнә,
Мана нойн Җууҗа
Моску темцәд мөрлнә.
Тасрха гүүдлтә бор мини
Тагтын амнд күрнә,
Тавн түмн парнцсиг
Тагтын амнд чавчий.
Моңхг болсн парнцс
Моску балһс иднә
Мана нойн Җууҗа
Маниг яһтха гилә.
Богдд күрн үкнә бидн,
Богшурһа мет ниснә бидн.
Борлад ирсн парнцсиг
Болдан моктл чавчна бидн.
Оһтр хар парнцсла
Орсиг харсҗ чавчлдна,
Орсиг харсҗ чавчлдхинь
Оньдин төвкнүн болтха[3].
Эн дууна хойр хувлврт Түмнә Сервҗав нойн «Җүҗи» эс гиҗ «Җууҗа» гидг нерәр һарч ирнә. Эннь хальмгудын ноян күндлх йоснла холвата кезәңк йосн болад, нойдыг нерәрнь дуудго эрт йосна герч болҗ бәәнә. Эн дуунд Хошуд улсин эзн Сервҗав нойн Җууҗа гидг алдрта нерәр үндснә баатр гиҗ дуулгдад, түүнлә хамт мөрн цергиг Москвад эк оран харсхар темцнә. Түүнә дүрнь тодрха санан, улс төрин бүкл бүтн үйиг темдглдг, сойлын шинҗ темдг, тодрха шинҗ чинр, үүл-йовдл, хүв-заяна заячин үүрг күцәҗ йовдг[7].
Дууг хүвсхлин өмн барлҗ кевлснь
«Маштг бор» гидг нертә бәәсн эн дууг хамгин түрүнд 1816 җилд «Азин көгҗмин седкүл» (Азиатский музыкальный журнал) гидг седкүлд үг, коҗмин нотла хамт кевләд барлҗ һарһвАндрей Руднев «Мелодии монгольских племен» гидг ниитллдән эн дууна бас нег хүвлвриг барлҗ кевлв[10].
1909-1911 җилд нертә хальмг судлач Очра Номт хальмгудын нутгиг эргәд, олн зүүл материал хураҗ бичх цагт «Мөңгн урлта борнь» гидг нертә эн дууна хүвлвриг темдгләд авсн болдг. Эн дун «Маштг бор» болн «Сөм хамрта парнцс» гидг дуудас үлү йилһәтә болад бәәсн дууна хүвлвр болна[11].
Темдглл
- ↑ Прозрителев Г.Н. Военное прошлое наших калмыкъ. Ставропольский калмыцкий полк и Астраханские полки в Отечественную войну 1812 г. Ставрополь, Типограф. Губернского правления, 1912 г. Репринт. изд-е 1990 г. С. 86
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Калмыцкие народные песни и мелодии XIX в. Сост. Борлыкова Б.Х. Элиста, ЗАОр «НПП Джангар», 74 х.
- ↑ 3,0 3,1 Төрскн һазрин дуд. Хальмг улсин кезәңк болн өдгә цага дуд. Цуглулҗ, диглҗ, берт белдснь Окна Б. Элст, Хальмг дегтр һарһач, 1989. 41 х.
- ↑ Рыбаков С.Г. Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта // Записки Императорской Академии наук, 8 серия. Т. 2. №2. СПб., 1897. С. 301.
- ↑ Бембин Т. Ончхан Җирһл. ууһн шүлгч болн зөрмг дәәч // Бичәчнрин туск үг. Очеркс. Элиста, ЗАОр «НПП «Джангар», 2007
- ↑ Бадмаев А.В. Калмыцкая дореволюционная литература. Элиста. Калм. кн. изд-во, 1984. С. 132.
- ↑ Маштг бор
- ↑ Азиатский музыкальный журнал. Астрахань, 1816. С.3.
- ↑ Нефедьев Н.А. Подробные сведения о волжских калмыках. СПб. Тип. Карла Края, 1834. С. 294
- ↑ Руднев А.Д. Мелодии монгольских племен // Сборник в честь 70-летия Г.Н. Потанина. СПб., 1909. С. 010
- ↑ Очиров Н.О. Җивая старина. Элиста. ЗАОр «НПП «Джангар», 2006. С. 155.