Хамб
Хамб (эндкгин келәр upādhyāya; төвд келәр mkhan-po; моңһл келәр: хамба; хальмг келәр: хамб/камб) — Төвд-моңһлын шаҗна йоснд сүм-киидин тергүн (ах) лам эс гиҗ шинәс ирҗәх хувргт санвр олһдг күүнә цол. Моңһл, Буряд, Тува орнд Хамб — шаҗна йосна тергүлгч лам, хамгин ахлгч лам болна. Бурядт хамб ламин цолнь — Бандидо Хамб Лам, Тувад — Кымбы Лам. Хальмг Таңһчд тергүн ламиг Хальмг Таңһчин Лам эс гиҗ Шаҗна Лам гиҗ нерәднә.
Үгин үүсл-һарл
Хальмг келнд эн үг төвд келнә «mkhan-po» гидг үгәс келнә аю дахад хүврсн хүвлвр болҗ бәәнә. Урд цагин хальмгудын туск материалмудыг умшад үзхлә, Ик хурлын тергүн ламиг «багш» гиһәд нерәдҗ, баһ хурлын тергүн ламиг «ахлач» гидг бәәҗ. Хамб гидг үгиг хальмгуд өргнәр керглдго бәәсн санҗ. Тер бийнь хальмгуд Хамб/Камб гидг цолыг сәәнәр меддг бәәҗ. Үлгүрлхлә, орсин тооллын 1914 җилд Ик Дөрвдин хурлмудын ах багш Сетән Дорҗ Моңһлын Богд гегәнәс «Хамб Лам» гидг цолд күртв. 1950 җилмүдт Амеркд бәәсн хальмгуд Дилова хутгт Җамсран-Җавыг «Камб лам» гиҗ нерәддг бәәҗ.
Төвдин бөлгүдин йилһл
Әрәсәд ик делгрсн Шар шаҗна бөлгт «Хамб» гидг цолар сүм-киидин тергүлҗ бәәх ламиг нерәднә. Зуг, мөн Төвдин Ньигма, Саҗа, Һаҗуд бөлгүдт «Кенпо» гидг цолыг арвн һурвн җил тавн номин әәмгин сурһуль сурад авч, цуг гүн болн нәрн шүүвр өгсн ламиг нерәднә.
Керг-үүл
Эндкгин шаҗна эрт йосар болхла, «упадьяя» гидг цолта күн хувргт шин ирҗәх көвүдт сәәтр һарсн эс гиҗ гецлин санвр олһна. Цааранднь гелңгин санвр авхар седҗәх көвүдт чигн санвр олһна. Санвр олһхин төлә тиим упадьяя күн эврән ик эрдмтә, бурхна ном нәрн кевәр меддг, арвнас үлү җил цевр гелңгин санврта бәәх йоста. Упадьяя шев хойр эцк-көвүн кевтә бәәх йоста[1].
Бурхна ном Төвд Төвдт делгрҗ ирсн цагт «упадьяя» гидг цолыг төвд келнд орчулад, «кенпо» болһҗ, хамгин ухата, Бурхна номиг медәд авсн, ламиг нерәддг болв. Хөөннь, XV зун җиин сүүлчәс авн ик Шар шаҗнд сүм-киидин тергүн ламиг нерәддг болв.
Ашглсн Ном-зү
- Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии в связи с отношением сего последнего к народу. — Репринтное. — Калмыцкое книжное издательство. — С. 512. — ("Наше наследие"). — ISBN 5-7539-0277-4.