Хумсн (кемҗән)
Хумсн (тод. ᡍᡇᡏᡇᠰᡇᠨ; орс. ноготь) — эрт урдк цагин күүнә альхна хурһар кемҗх кемҗәнә хамгин баһ негҗ. Күүнә эркә хурһна дүңгә кемҗәг медүлҗәх негҗ болҗ бәәнә. Өдгә цагт хальмгуд кемҗлтин негдс системиг ашглад, хуучн негҗсиг керглдгән уурв.
Тодрхаллтнь
Эрт деер үйәс күмн-әмтн эврә керг-үүлд зөрүләд, олн кемҗәг ашглҗ бәәв: орн сууцан бәрх, гер ахуһин эдин зүүлс кех болн нань чигн. Келн-улс, үндстн болһн дунд кемҗх кемҗәнә кергсл бүтәд ирх үүл-йовцнь тиим чигн ик йилһәтә биш бәәнә. Цуг күмн-әмтнә сойл-иргншлд хамгин түрүнд утын кемҗән һарч ирсн болад, эннь күүнә бийин мөчмүдәр эс гиҗ тодрха хуһцана зәәһәр кемҗгдәд бәәсн бәәҗ. Үлгүрлхлә, хаалһин утыг «өдр» гидг кемҗәһәр кемҗх юмн[1].
Хальмгудын «хумсн» гидг кемҗәнә негҗнь яг иим эрт урд цагт һарч ирсн күүнә бийин мөчмүдин кәмҗәнә негн болҗ бәәнә. Хумсн болхла, күүнә альхна хурһар кемҗдгин хамгин баһ кемҗән болад[2], залу күүнә эркә хурһна хумсна дүңгә зәәг медүлҗ бәәнә. Эн «хумсн» гидг кемҗәг моңһлчуд болн барун моңһлын өөрд[3], шинҗәңгин өөрд[4], Алтан өөрд чигн керглҗ бәәдг.
«Хумсн» кемҗәг хальмг келнд ашглдгнь
Хальмгуд баһ бичкн юмна кемҗәг хумснла дүңцүләд медүлхлә, «хумсна дүңгә» гиҗ келдг[2]. Бас зәрмдән «хумсна чиңгә» эс гиҗ бичгин келнд «хумсна чинән» гиһәд келҗ болна[5]. Хальмг келнд «хумсна дүңгә чигн көшсн уга» гидг үг бәәнә. Эннь күүнә кецү-күнд көдлмш кевв чигн, эс көшҗ, мууч эс цуцрсиг медүлҗ бәәнә.
Темдглл
- ↑ Батырева К.П., Бембеев Е.В., Мукабенова Ж.А. Калмыцкие меры длины: Этнолингвистический аспект // Кочевая цивилизация: Исторические исследования. 2021. №3. С. 56-57.
- ↑ 2,0 2,1 Монраев М.У. Меры длины в калмыцком языке // Исследования по лексике калмыцкого языка. Элиста, 1981. С. 62.
- ↑ Торгууд монголын өв соёл. Тэргүүн боть. Ховд, Булган, 2015. 130 х.
- ↑ Mongγol ündüsüteni ulamžilaltu šinžilkü uxān mergežiliyin soyol. Šinžianggiyin šinžilekü uxān mergežil erüül xamγālal-yin keblel-yin xorō. 1999 žil. 504 xuudasu
- ↑ Пүрбән Григорий. Хальмг келнә тәәлвр толь. Хальмг болн орс келәр. II боть. 380 х.