Сөм (кемҗән)
Сөм (тод. ᠰᡈᡃ᠊ᡏ; орс. малая пядь) — эрт урдк цагин күүнә альхна хурһар зузан юм кемҗх кемҗәнә нег негҗ. Күүнә эркә хурһнас хумха хурһна үзүр күртлк зәәһин кемҗәг медүлҗәх негҗ болҗ бәәнә. Өдгә цагт хальмгуд кемҗлтин негдсн системиг ашглад, хуучн негҗсин системиг ашглдган уурсн бәәнә.
Тодрхаллтнь
Эрт деер үйәс күмн-әмтн эврә керг-үүлд зөрүләд, олн кемҗәг ашглҗ бәәв: орн-сууцан бәрх, гер ахуһин эдин зүүлс кех болн нань чигн. Келн-улс, үндстн болһн дунд кемҗх кемҗәнә кергсл бүтәд ирх үүл-йовцнь тиим чигн ик йилһәтә биш бәәнә. Цуг күмн-әмтнә сойл-иргншлд хамгин түрүнд утын кемҗән һарч ирсн болад, эннь күүнә бийин мөчмүдәр эс гиҗ тодрха хуһцана зәәһәр кемҗгдәд бәәсн бәәҗ. Үлгүрлхлә, хаалһин утыг «өдр» гидг кемҗәһәр кемҗх юмн[1].
Хальмг улмҗллта сойлын кемҗәнә негҗсин дотр «сөм» гидг кемҗәнә хойр зүүл бәәнә:
- Сөм
- Мухр сөм/ Ахр сөм
«Сөм» (пядь) гидг кемҗән күүнә альхна эркә хурһнас хумха хурһна үзүр күртлк зәәһин кемҗәг медүлнә[2].
«Мухр сөм» эс гиҗ «Ахр сөм» (малая пядь) гидгнь эркә хурһнас хумха хурһна үзүрин дунд үй күртлк зәәһин кемҗәг медүлнә[1]. Эн кемҗән җиңкн хальмгудын болн цуг моңһлчудын кемҗәнә негҗ болҗ бәәнә. Бурхна шаҗнла холван уга, улмҗллта негҗин негн болна.
Эн кемҗән цуг моңһлчудт бәәдг. Халх моңһлчуд энүг «сөөм» гидг нерәр нерәдҗ, әдлхн кевәр кемҗҗ бәәнә[3].
«Сөм» кемҗән хальмг амн зокалд
Өдгә цагт «сөм» гидг кемҗән баһар керглгдҗ бәәв чигн, хальмгудын амн зокалд эннь ик эртәс медгдҗ бәәнә. Үлгүрлхлә, 1812 җилин дәәнә туск «Сөм хамрта парнцс» («Французы с носом в пядь») гидг дуунд (Ончхан Җирһлын зокасн дун гиҗ зәрм номтнр темдглнә) эн кемҗән хальмгудын сойлд мөңкинд төөнрҗ үлдсн бәәнә[4]. Эн дун хальмг теегт олн хүвлврәр тархн делгрҗ, хүвсхлин өмнк цагин хальмгудын хамгин дурта дуудын негн болҗ бәәсн мөн. Тенд парнцсиг тодрхалҗ медүлхдән, хальмгуд иигҗ дуулна:
Сөм хамрта парнцслань
Сөрглдн бәәҗ чавчлдлав.
Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав
Әмнәннь төлә чавчлдлав[4].
Темдглл
- ↑ 1,0 1,1 Батырева К.П., Бембеев Е.В., Мукабенова Ж.А. Калмыцкие меры длины: Этнолингвистический аспект // Кочевая цивилизация: Исторические исследования. 2021. №3. С. 56-57.
- ↑ Mongγol ündüsüteni ulamžilaltu šinžilkü uxān mergežiliyin soyol. Šinžianggiyin šinžilekü uxān mergežil erüül xamγālal-yin keblel-yin xorō. 1999 žil. 504 xuudasu.
- ↑ Торгууд монголын өв соёл. Ховд. Булган. 2015. 130 х.
- ↑ 4,0 4,1 Төрскн һазрин дуд. Хальмг улсин кезәңк болн өдгә цага дуд. Цуглулҗ, диглҗ, барт белдснь Окна Б. Элст. Хальмг дегтр һарһач, 1989. 41 х.