Ишкә гер

Рувики-с
Бурудын шууднгин тамһ деерк ишкә гер
Текмүдин ишкә гер
Хасгудын шанырак (харач)
Ишкә герин модн күрәнь
Бурудын ишкә гер

Ишкә гер (нүүдлчнрин дунд ишкә һадрта зөөврин орн-сууц[1][2].

Үгин үүсл-һарл

Түрг келнә «jurt» гидг үгин хамгин йирңкә утхнь «улс» болна, мөн белчр, өвк-деедсин нутг гидг чинртә үг. Буруд, хасг келәр «Ата-Журт» гидгнь «Эк орн» гисн үглә әдлхн утхта «Эк орн» гисн утхта болад шуд утхарн «эцкин улс» гисн чинртә. Урианха келнд ишкә гериг «өг» гиһәд, «-бүле» немҗ залһхла, «гер-бүл» эс гиҗ «өрк-бүл» гидг үг болҗ оддг. Бурудын келәр ишкә гериг ишкәнь икңкдән саарл эс гиҗ бор өңгтә болдгин учрар «боз үй» — «саарл/бор гер» гиҗ нерләд, таңсг чимглсн өргәг үлү үнтә цаһан ишкәһәр бүркхлә, «ак үй» (цаһан гер/өргә) гиҗ нерлнә. Хасг келәр ишкә гериг «кийз үй» гидгнь шуд утхарн «ишкә гер» гисн утхта болна.

Түүкнь

Мана үйин өмнк XII—IX-гч зун жилин сүүлчәр күрл зевсгин үйин өргәсин эк бәәдлнь Андроновчудын орн-сууц бәәсн бәәҗ маһд уга[3]. Нутгин хамгин эрт дүрсллнь (эс гиҗ герин зәрм кесгиг ачсн темән) мана үйин I-гч миңһнә дунд үйин Хөөт Китдин үкәрин бәрмлмүд деер бәәнә[4]. XIII-гч зун җилин моңһлмудын дәәг дахснас хооран өргәһин көгҗлиг үзүлсн олн зүүл материалыг Китд болн тер мет Төв Азий, Иран, Түргин бичкн зургудт зурата бәәдг.

Түрг, моңһлчудын ишкә герин орн-сууцин бүтцнь әрә йилһәтә болна. Туркмен ишкә гермүд хойр модн хасвчта. Хасг, Бурудын герт модн үүднлә хамт ишкә халхвч-көшг икңкдән ашглҗ керглнә. 1920-әд җилмүдт Маңһдмуд хойр хасвчта модн үүд ашглҗ бәәҗ. Тег-кеерин салькн шуурһта болсна төлә хасгудын ишкә гер бурудын ишкә герәс үлү намхн бәәдг. Моңһл, буряд, туваһин ишкә гермүднь һо уньна учрас цуһар намхн болдг. Эрт нүүдлчнрин зөөврин гермүдин тускар зәрм санаг хадын зург өгдг.

Өдгә үйд ишкә гермүдиг зәрмдән зуульчнрин амрлтд ашглдг. Эн кергт тедниг байльг чимгәр чимҗ авч болна.

Йосн ишкә гернь олн тоота нәрн кесг зүүлсәс тогтҗ, нәрн төвгтә бүтцтә болв чигн, өдгә орс келнд «юрта» гидг үгәр ямаран болв чигн арсн, модар кесн амр бәрдг зөөврин орн сууциг нерәдҗ болна, үлгүрлхлә, яраңһа, чум гих мет Сивр болн Хөөт нутгин улсин сууцмудыг нерлҗ бәәнә[5][6][7].

Ишкә герин бүтц болн тәвх-хурах йосн

Тува улсин ишкә герин харачар теңгр үзгдҗәхнь. Хойр бахн үзгдҗ бәәнә

Ишкә гер тав-тухта, үлү-дуту уга бәәдләс шилтәлҗ, нүүдлчнрин кергцәг бүрнәр хаңһадг[8]. Үүг нег әәл нег цагин дотр хурдн тәвҗ, амрхн хурадг. Темән, мөрн, тергәр чигн зөөх, ишкә һадрнь хур-бора, сальк, киитниг орулдг уга. Ора деерк нүкнь өдрин герлиг өгч, задһа зуух ашглх болмҗиг өгдг. Герин күрән һол кесгүднь: «терм» (кэрэгэ/канат — торта эвкдг эрс), «уньн» (үүк/үйк — ора бүрдүлдг модн), «харач» (тюндюк/шанырак — ора деерк уньниг холвх төөрг), «ирг» (ергенек — орцин үүдн), бүкл бүтн бүтциг бүркдг ишкә һадр-девскр. Термиг (кэрэгэ) кехин төлә «үдәр» (кок) гидг көк арсар кесн бүч керглҗ бәәдг[9].

Гер бүркдг ишкән һол бүтцнь:

Моңһлчудын ишкә гер (моңһл, буряд, тува) төв кесгтән намхн ораг түшхин төлә хош бахнта бәәдг. Түргин (буруд, хасг, иштг, туркмен, каракалпак) болн хальмгудын ишкә гермүд өндр ората болсна төлә тулһдг бахн уга бәәдг. Ишкә гериг үлү-дуту уга болдгарнь ашглх болмҗтаһин төлә Хасг улс, Буруд, Моңһлын малчнр олн кергт ашглдг кевәр бәәнә. Герин нег онцлгнь герлтүлг, аһарҗуллтыг килвр зокцулх болмҗиг өгдг. Утань өрәг дүүрглго, задһа харач (тундюк/шанырак) — герин оран төв дунд бәәрлшдг тоон/нүкәр һардг. Эннь өдрин цагар герлтүлгин үүрг күцәһәд, сөөни цагар амрхн хучгддг (деес татад), эннь дулаг хадһлх болмҗ өгдг.

Халун цаг аһарт хаҗуһин ишкәг деегшән өргҗ болна, эн кергт гериг аль чигн таласнь термәр (кэрэг) амр-килвр аһарҗулҗ, дотрнь бәәсн әмтиг серүн, салькта сүүдрт суулһх болмҗиг өгдг. Эркн күндтә гиичнр сууҗ бәәх хөөмр (тор) — күндтклин һазрнь үүднә эсрг талд, денҗ деер зогсҗ бәәдг «баран» эс гиҗ овалсн авдр, ор-дерин хаҗуд зална.

Моңһл гернь икңкдән хөөт-өмн үзгәр чиглҗ бәәрлдг. Орцнь эрк биш өмн талас бәәдг. Бурхдын дүрс цуг тәклин ширә хадһлгдҗ бәәһә өргәһин хаҗу талнь хөөт талд бәәрлдг болназуух бәәнә.

Ишкә герин дотркнь хойр кесгт хувадна. Моңһлчудын йоснд зүн талнь гергчүдин, барунь — эр улсин юмн[10]. Эр улсин талкнь — үүднд өөрхн, талданар келхлә, һазрт өөрхн — эздүдин орн бәәдг. Энд эр күүнә ​​зевсг, мөрнә зи, сәкүсн өлгәтә бәәдг. Гергчүдин талд эзнә мордад уга күүкнә орн. Доод талднь — үүднә хаҗуд — ааһ-савин баран, болн домб — көгҗл делгрлтин темдг. Эн талнь гиичнрин тал болна.

Бурудын ишкә гер икңкдән зүн үзгүр харсн болна. Орцын барун талд (һазаһаснь хархд) гер-ахуһин кергслтә гергчүдин кесгнь (эпчи жак), зүн талнь бу, хазар, эмәл гих мет эрчүдин (эр жак) кесг, үүднә эсрг талд хөөмр (төр/tör) эс гиҗ күндтклин һазр бәәнә, герин төвднь задһа зуух бәәдг[11].

Өдгәһин бәәдл

Төв Азийин айлл-зуульчллын көгҗлин өдгә цагин нөкцлд олн улс орн-герин айлл-зуульчллыг көгҗүлҗ бәәнә, үлгүрлхлә, Буруд, Моңһл, Хасг улст олн гиичнр нүүдлчнрин герт кесг цагт бәәх болмҗта. Эн зүүлин амрлтнь айлл-зуульчллын тусдан чиглл болх Җайлоо айлл-зуульчлл болҗ хүврв. Олн балһсдт йосн ишкә гер эс гиҗ бәәһлин ишкә герт хот-хоолын һазр, айлл-зуульчллын һазрмудыг олҗ чадна.

Тувад зуульчлһна һазр болһн ишкә гериг ашглдг: Тува һазрт Улсин Үндснә музей «Алдан-Маадыр»-ин өмнүд хойр ишкә гер дүңгәҗ бәәнә. Алдын-Булак балһснд өдгә цагин әмдрлин цугиг аһулсн, туваһин йосн кевәр кесн, ишкә гер, мәәхн (чачр) цугиг әдлхн нертә угсатна айлл-зуульчллын төв бәәнә. Туваһин цуг зуульчлһна һазрмудт ишкә гериг олҗ болна.

Алта нурһна нутг-девскр деер зуульчнрин ишкә герин кемпингмүд, белчр деерк хөөчнрин герт шуд бәәрлҗ болна. Улмҗллта ишкә гермүдиг зөвкн Алта Таңһчирн өмн үзгин бүс нутгас олҗ болна гидгиг темдглх кергтә. Улаган, Кош-Агач әәмгүдт, хасг, телеңгүдин күн-амн сүүршдг бүс-нутгт зуульчнрт зөрүлҗ, йосн ишкә гермүдиг тәвсн бәәнә. Үлү хөөт бүс-нутгт айлл-зуульчллын агентсвмуд нүүдлчнрин орн-сууциг йосн биш кевәр кеҗ бәәнә[12].

  • Айлл-зуульчллд ашглҗ бәәһә хасгудын ишкә гер.

    Айлл-зуульчллд ашглҗ бәәһә хасгудын ишкә гер.

  • «Тыдтуярык» кемпингин телңгүдин ишкә гермүд.

    «Тыдтуярык» кемпингин телңгүдин ишкә гермүд.

  • Ош балһсна цецрльгин «Кыргызстан» нертә кинотеатрин хаҗуд бәәһә ишкә гер.

    Ош балһсна цецрльгин «Кыргызстан» нертә кинотеатрин хаҗуд бәәһә ишкә гер.

  • «Алдын-Булак» нертә угсатна сойлын һазрин өдгә цагин ишкә гермүд.

    «Алдын-Булак» нертә угсатна сойлын һазрин өдгә цагин ишкә гермүд.

  • Әрәсән Буряд улсин Закаменск районд бәргдҗәх модн гер.

    Буряд улсин Закаменск районд бәргдҗәх модн гер.

  • Уэльс балһсна нег глэмәингин цаг зуур бәрдг ишкә гермүд.

    Уэльс балһсна нег глэмәингин цаг зуур бәрдг ишкә гермүд.

Ишкә гер (юрта) һазр-зүүд болн үндстнә-зүүд

Дагестан, Ингуш улс, Чечен улст «юрт» гидг нерн Верхний Юрт, Бабаюрт, Кизилюрт, Ножай-Юрт, Толстой-Юрт, Хасавюрт гих мет сүүрмүдин нердин нег сүүр болна. Эн нериг Хөөт Кавказин түрг үндстн, маһдго Ноһай, Кумыкмуд өгсн бәәх маһдллта.

Мөн Эрхү муҗд төмр хаалһин вокзал, Юрты гидг балһсна бәәдл-сүүрин сууц бәәнә. Түрг келәр келдг улс эс гиҗ хазгуд әмдрдг һазр-нутгт иим нертә оңдан сүүр бәәдг (Юртыг үзтн).

Астрахань муҗд нутгин улсин негиг Юртын ноһай улс гиҗ бәәдг.

Ишкә гер архитектурт

Алма-Аты балһснд «Аул» ресторан, циркин бәәшң болн оңдан сойлын объектмуд ишкә герин бәәдлтә бәәдг.

2015 җилд Туркменистана Мары балһснд 70 метр диаметртә, 35 метр өндртә 3000 кү багтах ​​​​юрта (ишкә гер) бәәдләр чимглсн хамгин ик бәәшң бәргдв. Китд улсин Кызылсуу-Бурудын эарә засх бүсд делкән хамгин ик ишкә гер бәәдлтә бәәшңгиг бәрҗ. Эннь һурвн давхрта болна

Бурудын Ош балһснд Сулайман-Тоо уулын белд «Ак-Өргә» гидг ишкә герин бәәдлтә бәәһүлмҗ бәәнә. Ишкә герин бәәдлтә эн бәәшңгин диаметрнь 17 метр күрнә. Түрүн авгтан эн бәәшң үндснә белг-дурсхлын делгүр, дарунь хүрмин зургин студь бәәв. Хаҗуднь бәәһә цецрльгин күрәлңд «Манас» баатрльг дуулврин 1000 җилин өөнд зөрүлҗ кесн һурвн давхр өргә бәәнә. Өдгә цагла эн бәәриг угсатна зүүһин музей ашглҗ бәәнә.

Хальмгудын ишкә герин онцлгнь

Хальмгудын ишкә гермүд хойр зүүлд хувагдҗ бәәнә: «Цаһан гер» болн «хар гер». Цаһан гернь цаһан ишкәһәр һадрлсн болад, байн улсин гер болҗ бәәнә. Хар гернь хар ишкәһәр бүркәтә болад, харчудын, угатя-яду улсин гер болҗ бәәнә. Зәрм цагт угатя хальмгудт мөңгн эс күрхлә, ишкә герин бүтн бүтц дуту гер босхдг бәәҗ. Эн гермүдин нерднь:

Үзсклң

  • «Алдын-Булак» угсатна сойлын сууцд бәәһә Туваһин ишкә гер, Тыва улс

    «Алдын-Булак» угсатна сойлын сууцд бәәһә Туваһин ишкә гер, Тыва улс

  • Зүн Сиврин төмр хаалһин Юрты нертә буудл

    Зүн Сиврин төмр хаалһин Юрты нертә буудл

  • Ишкә герин өмн кевс деер сууһа текин күүнә өрк-бүл. С.М. Прокудин-Горскийин цоксн зург (1911 җил).

    Ишкә герин өмн кевс деер сууһа текин күүнә өрк-бүл. С.М. Прокудин-Горскийин цоксн зург (1911 җил).

  • Ишкә герин үүднә өөр зогсчсн текин күүнә баһ гергн байрин хувцтаһан. С. М. Прокудина-Горскийин цоксн зург (1911 җил).

    Ишкә герин үүднә өөр зогсчсн текин күүнә баһ гергн байрин хувцтаһан. С. М. Прокудина-Горскийин цоксн зург (1911 җил).

  • Текин ишкә гермүд. С. М. Прокудин-Горскийин цоксн зург (1911 җил).

    Текин ишкә гермүд. С. М. Прокудин-Горскийин цоксн зург (1911 җил).

  • Кеерин буряд ишкә гермүд

    Кеерин буряд ишкә гермүд

  • Малын хошт бәәһә туваһин ишкә гер

    Малын хошт бәәһә туваһин ишкә гер

  • Моңһлчудын ишкә герин Харач

    Моңһлчудын ишкә герин Харач

  • Моңһл ишкә герин модн һолнь

    Моңһл ишкә герин модн һолнь

  • Алта уулд бәәһә хасгудын ишкә гер

    Алта уулд бәәһә хасгудын ишкә гер

  • Өдгә цагин төмрәр кесн ишкә герин һолнь

    Өдгә цагин төмрәр кесн ишкә герин һолнь

Немҗ үзтн

  • Чум
  • Вигвам
  • Иглу
  • Типи
  • Шалаш
  • Яраңһа
  • Чачр
  • Абылайша
  • Баскур
  • Ураса
  • Адалбакан

Ном-зү

  • Жуковская Н. Л. Пространство и время в мировоззрении монголов // Мифы, культы, обряды народов зарубежной Азии: Сб. ст. / Отв. ред. Н. Л. Жуковская. — М.: Наука, 1986. — С. 118—135. — 256 с.
  • Кроль М. А.,. Юрта // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Юрта // Шервуд — Яя. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 603. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 35). — ISBN 978-5-85270-373-6.
  • Юрта // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2006. — Т. V. — ISBN 9965-9908-5-9.Шаблон:Свободно

Холвас

Темдглл

  1. Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  2. Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  3. ↑ А. X. Маргулан, К. А. Акишев, М. К. Кадырбаев, А. М. Оразбаев. Древняя культура Центрального Казахстана.. — Алма-Ата, 1966. — С. 34, 151, 173.
  4. ↑ История юрты (недоступная ссылка)
  5. ↑ Юрта чукчи — 3 буквы сканворд
  6. ↑ Воины, маги, танцоры… Чего мы не знали о чукчах — История России
  7. ↑ Юрта #шамана в #Иркутске. — YouTube
  8. Юрта // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  9. Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.Шаблон:Свободно
  10. ↑ 10,0 10,1 Жуковская, Н. В., Судьба кочевой культуры. Рассказы о Монголии и монголах, Москва, «Наука», 1990, с. 7.
  11. ↑ Кызыл-Туу
  12. ↑ Юрты в Кош-Агачском районе
"https://xal.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ишкә_гер&oldid=166507" халхас авсн