Зая-пандит Намка-Җамц
Зая́-панди́т (гелңгин нернь Намкай Җамцо; төвд. nam-mkha’i rgya-mtsho; өөрд орчуллһнь ― Оһтрһун Дала) 1599-1662 җ. Өөрд-хальмгин Шар шаҗна зүтклтн, өөрд-хальмгин үзг-бичг ― Тод бичгиг зокасн күн, ном-судр орчулач, шүлгч, эрдмт-номт, гегәрүлгч, XVII зун җилин Төв Азийин алдр-цуута төрин зүтклтн.
Намтрнь
Өөрдин Зая-пандитын яснь хошуд, отгнь гөрәчн, гөрәчн дотран шаңһс бәәҗ. Өвкнь дөрвн өөрдт ик цецн болҗ алдршсн Күңгә Заяч бәәҗ. Күңгә Заячин олн көвүдәс ик көвүнь Баавахна нәәмн көвүн бәәснәс тавдгч көвүнь богд Зая-пандит бәәҗ.
Гегәнә хүвлсн җилнь шора һаха җил (орсин толлар 1599 җ.). Төрхәрә өгсн нернь Шар Хавг (оңдан сурвлҗар Хар Хавг) бәәҗ . Өөрдин Цецн хаана эцк нойн Бәәвһәс баатр ахлад, Дөрвн өөрдин нойд: Бүгдәр неҗәд көвүг бандь болһий гиҗ ам авлцсар, Бәәвһәс баатр: Мини үрин төлә бандь бол ― гиҗ зәрлг болснд, гегән арвн долатадан Манҗушри хутгтас бандин сәклд күртв.
Бандь болсн хөөн лу җилд (орсин толлар 1616 җ.) Көк Нуурт күрәд, моһа җилд (1617) Төвдт күрч ирәд, номин сурһульд суув. Төвдин Цаста орнд хөрн хойр җил сурһуль сурч, тер хөрн хойр җилин арвн җил Брайбуң дацңд цанидт сурлцҗ бәәв. Сурһуль сурад авч, ном булалдх цагт негн чигн үг алдад угаһин учрар Зууһин равҗамб гидг алдр цол авв . Хөрн хойр җил сурһульд сууһад, Банчн-богд Дала-лам хойрин зәрлгәр моңһл келтнд одад, шаҗн болн әмтнд туслад, ном-судр орчулх үүлд шамдҗ орлцв[1].
Бурхна номиг делгрүлх үүлнь олнд ик туста болсн учрар, өөрдин гегән Зая-пандита гидг цолд күртсн болдг. «Зая» гиснь ― эврә нерн биш, эндкгин келнәс авсн Җая (эндкгин келәр: Jāya) гидг цолын моңһл дуудлһ. Хальмг келнд энүг орчулхла, «Йилһсн» гидг орчуллһта цол болҗана[2]. Пандит гиснь ― Эндкг-төвдин Тавн ик ухан, тавн баһ уханд ик мергҗсн шаҗна эрдмт-номтын хамгин деед цол болна. Тегәд, Зая-пандит гидгнь ― Тавн ик уханд болн тавн баһ уханд Йилһсн гисн утх-чинртә үг[3].
Моңһл болн өөрдин нутгт Зоңкаван шаҗ мандлулҗ, цуһараднь мацг бәрүлҗ, маань умшулҗ, сүм-киидиг босхҗ, аль зөвтә күүг бандь, увш болһад, бөөһин йос таран дарҗ үүлдв. Орсин толлын 1641-1642 җилд Моңһлын Засгт хан, Түшәт хан, Цецн хаана үрврәр халх-моңһлын нугт номин үүлд үүлдәд, 1645 болн 1655 җҗ., Иҗл Зәәһин хоорнд бәәсн хальмгудт залрҗ ирәд, номин үүл делгрңгү үүлдв.
Хулһн җил (1848) Авла тәәҗин үвлзң Чү һолын көвәд үвлзәд, тер хулһн җилд «Тодрха үзг» зокан үүлдв. Тер «Тодрха үзг» эс гиҗ хөөннь «Тод бичг» гиҗ нерлсн бичг һанцхн өөрдтән биш, цуг моңһл келтнрт зөрүлҗ зокасн болдг. «Тодрха үзг» зокасн хөөн төвд келнәс өөрд-моңһл келнд 200 һар ном, судр, тәрнь, бүтәл, тууҗ, эмнлһнә ном, зурха, үүлдвр болн нань чигн өөрд-моңһлчудт тус иктә дегтрмүдиг орчулв.
Орсин тооллын 1646 җ. Өөрдин нойд Көндлң Увш, Очрт-Цецн болн Эрднь Баатр хун тәәҗ хоорндан темцлдҗ, дәәлн гих цагт Зая-пандит хоорнднь орҗ, эвлүлв. 1654 җ., хальмг нойд Ловсаң, Огзудба болн Туһл Мергн тәәҗлә цус асхрулн дәәлх цагт, Зая-пандит хоорнднь орҗ, хойр талыг элсҗ золһулн эвлүлв.
Орсин толлын 1650-1652 җҗ., Төвдт одад, Дала-ламд баралхад, Цаст орна гелңгүдт тоолш уга тәкл-өргл дөрвн өөрдәс авч ирв. Усн барс җилин (1662 җ.) намрин дунд сарин 22-т, бас нег Төвдт залрҗ йовх цагт Цәәдмд күрәд, бийнь му болад,
«..."Буйн немгч" гидг усн барс җилин намрин дунд сарин хөрн хойрт нарн гилвкн мандх цагт дүрстә бийәс седклин гегән-герл номин бийин аһарт шиңгн, һаслңгас нөгчх йос үзүлв (насан барв).[4]»
Өөрдин богд-багш нас барсна хөөн Зая-пандитын хүвлһәнь тодрҗ һарв[5].
Зая-пандитын һанцхн намтр «Рабҗам Зая-пандитын тууҗ “Сарин герл” кемәх оршв» гидг дегтр болхла, шевнь, сөөвңгнь Ратнабхадра гидг нертә күн бичҗ зокав.
Тод бичг зокаснь
Зая-пандитын тууҗ «Сарин герл» гидг дегтрт «Тер зун Баатр хун-тәәҗин деер зусв. Тер җилин үвл Авла тәәҗ Чүүд хамт үвлзв. Тер хулһн җилин үвл “Тодрха үзг” зокан үүлдв» гиҗ бичәтә. «Тодрха үзг» гидг бичгин нернә учрнь болхла, Уйһурҗн-моңһл бичгт олн әвәсиг әдлхн үзгәр темдглсәр, XVII зун җилин дунд үйд моңһлчудт умшх, медхд амр биш болв. Зая-пандитын зокасн «Тодрха үзг» болхла, әвә болһниг онц үзгәр темдглсн учрар «тордха» гидг нертә болв. Шин зокасн бичгиг таньлцулхд, «Үзгин нәәрүлһ» гидг дегтрт Зая-пандит эврән:
…Омг моңһл улсин хүвтнд килвр болхин төлә
Олн әдл дүрстә үзг нуһудыг
Онц тус-бүр әңкд хольцл уга гиигүлн йилһҗ,
Олхд килвр моңһл үзг яс ― кемән дурдснд
Хамгиг медгч Шакьямуни, Зоңкавин тус болх болн
Хатн зүрктә, хәрл уга сүзгтнд тус болхин төлә
Хәәртә зәрлгин товч "Үзгин нәәрүлһ" үүниг
Хамсн зөвлҗ, Равҗамба Зая-пандит нәәрүлв[6],
― гиҗ бичв.
Ном-зү
- Бадмаев А.В. Сарин герлШаблон:Ref-undК:Рувики:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка). — Хальмг дегтр һарһач, 1991. — С. 162. — 236 с. — ISBN 5-7539-0106-9.
- Точки соприкосновения с буддизмом в обыденной жизни. Союз жизни и ДхармыШаблон:Ref-undК:Рувики:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка). — Нова-Принт, 2019. — С. 26. — 224 с.
- Раднаабадраа. Равжам Зая Бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх оршивШаблон:Ref-undК:Рувики:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка) / Х.Бямбажав. — Bibliotheca oiratica. — Т. XII. — С. 63. — 252 с. — ISBN 99929-4-478-1.
- .
Холвасн
- ↑ Бадмаев А.В. «Сарин герл». Элст, Хальмг дегтр һарһач, 1991. 163 х.
- ↑ Зая-Пандита — создатель «Ясного письма»
- ↑ Точки соприкосновения с буддизмом в обыденной жизни. Союз жизни и Дхармы. Улан-Удэ, Нова-Принт, 2019. С.26
- ↑ Бадмаев А.В. «Сарин герл». Элст, Хальмг дегтр һарһач, 1991. 170 х.
- ↑ Раднаабадраа. Равжам Зая Бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх оршив. Bibliotheca oiratica, Tomus XII. Латин галиг, үгийн цэс үйлдэҗ кирилл бичгээр хөрвүүлсэн, тайлбар бичсэн Х. Бямбажав. Улаанбаатар, 2009. 63 х.
- ↑ Жамъян Г. Ойрадын равжамба Зая бандида Намхайжамцын зохиосон Тод үсэг // Тод бичиг. Судлалын өгүүллүүд. Bibliotheca oirtica, Tomus XXVII, Улаанбаатар, 2012. 101 х.